Nie omówione poniżej normy, zaprezentowane są w osobnym artykule - Wyniki badań laboratoryjnych.
Najczęściej wykonywanym i podstawowym badaniem diagnostycznym w medycynie jest badanie krwi, a dokładniej morfologia krwi. Ocena morfologii krwi pozwala określić stan zdrowia badanego pacjenta, wykryć zapalenia, infekcje, niedokrwistości i wiele innych procesów chorobowych zachodzących w organizmie. Z komputerowego wyniku badania można odczytać kilka ważnych informacji. Gdy weźmie się pod uwagę wywiad od pacjenta, badanie fizykalne i uzupełni się je badaniem laboratoryjnym krwi można w wielu przypadkach trafnie postawić rozpoznanie.
Na początek trzeba odpowiedzieć na pytanie, czym jest krew? Krew jest to rodzaj płynnej tkanki łącznej, krążącej w łożysku naczyń krwionośnych, które obrazowo można porównać do zamkniętego układu „rurek”. Krew zawiera płynne osocze, oraz elementy morfologiczne, czyli upostaciowane („mają postać” – są widoczne pod mikroskopem). Do elementów upostaciowanych należą krwinki czerwone, krwinki białe oraz płytki krwi – wszystkie powstają w szpiku kostnym Zarówno osocze jak i elementy upostaciowane spełniają wiele ściśle określonych funkcji.
Krew rozprowadza po organizmie tlen, a odprowadza do płuc dwutlenek węgla. Transportuje elektrolity, hormony, białka, składniki odżywcze, produkty przemiany materii, ma zdolność krzepnięcia, bierze udział w obronie organizmu (komórki odpornościowe).
Krew ma ściśle określony skład, nie jest przypadkową mieszaniną różnych związków chemicznych. Co więcej każda obecna we krwi substancja, każdy elektrolit, związek chemiczny, białko, hormon występuje w ściśle określonej ilości: w normie od – do; ani więcej, ani mniej. Stąd lekarz po zbadaniu pacjenta, w oparciu o obraz kliniczny choroby, wykonując badanie krwi może łatwo zauważyć odstępstwa od normy i powiązać je z określonymi patologiami. Dla zobrazowania: zbyt niski poziom hemoglobiny i liczby krwinek czerwonych (przy zgodności obrazu klinicznego) – anemia. Oczywiście czasem dla postawienia diagnozy trzeba wykonać szereg innych badań.
Krwinki czerwone, krwinki białe i płytki krwi - wszystkie te wymienione składniki krwi nazywa się elementami morfologicznymi, upostaciowanymi. Morfologia oznacza więc skład elementów upostaciowanych krwi.
Krwinki czerwone (inaczej czerwone ciałka krwi lub erytrocyty) to „przenośniki” tlenu. Nazwa wzięła się stąd, że te krwinki mają czerwoną barwę, którą nadaje im zawarta w nich hemoglobina. Hemoglobina dzięki zawartemu w niej żelazu wiąże i oddaje tlen w odpowiednim momencie. To właśnie erytrocyty nadają krwi barwę czerwoną. Krew utlenowana (tętnicza) jest jasnoczerwona, po oddaniu tlenu kolor krwi zmienia się na ciemnoczerwony (krew żylna).
Norma RBC u kobiet to 3,5-5,2 miliona erytrocytów w mm3 (milimetrze sześciennym), natomiast u mężczyzn 4,2-5,4 miliona erytrocytów w mm3 krwi. Wzrost liczby erytrocytów jest określany jako erytrocytoza, natomiast spadek to erytropenia. Wzrost RBC jest rzadko spotykany. Może być spowodowany odwodnieniem organizmu, nowotworowym rozrostem krwinek czerwonych, przyczyną bywa również długotrwałe niedotlenienie organizmu lub zwiększona produkcja hormonu pobudzającego wytwarzanie krwinek czerwonych we krwi (erytropoetyny). Częściej jednak zdarza się niedokrwistość i zbyt niski poziom RBC. Niedokrwistość (anemia) może być wywołana utratą krwi, niedoborem witaminy B12 lub kwasu foliowego. Do niedokrwistości dochodzi też w przypadku oddziaływania różnorodnych czynników powodujących rozpad erytrocytów (niedokrwistość hemolityczna). Przyczyną niedokrwistości jest także niedobór żelaza lub inne przyczyny wtórne (choroby nerek, nowotwory, choroby przewlekłe).
Drugim ważnym elementem krwi są leukocyty (krwinki białe, inaczej białe ciałka krwi). Są to krwinki odpornościowe, służą obronie przed bakteriami, wirusami, pierwotniakami czy grzybami. W skład białych krwinek wchodzi kilka podgrup - granulocyty, limfocyty i monocyty. Na wydruku wyniku badania często podawany jest procentowy rozkład ilości krwinek białych, czyli jaki odsetek krwinek białych to granulocyty, jaki limfocyty i jaki odsetek stanowią monocyty.
Norma to 4000 do 10 000 leukocytów w mm3 krwi. Wzrost liczby leukocytów nazywany jest leukocytozą, a spadek leukopenią. Podwyższenie WBC może być spowodowane przyczynami fizjologicznymi (wysoka temperatura otoczenia, wysiłek fizyczny, stres) lub patologicznymi (np. stany zapalne narządów, zakażenia, nowotwory). Obniżenie WBC może mieć miejsce np. w niektórych chorobach wirusowych, w chorobach wątroby, w wyniszczeniu organizmu, w uszkodzeniu szpiku (np. w aplazji szpiku).
Jak wspomniano białe krwinki (WBC) dzielą się na granulocyty (kwasochłonne, zasadochłonne i obojętnochłonne), limfocyty i monocyty. Prawidłowy skład procentowy poszczególnych leukocytów to:
Dlaczego te normy są ważne dla lekarza? Ponieważ zmiana proporcji pomiędzy poszczególnymi leukocytami również wskazywać może na określone choroby. I tak np. zwiększenie odsetka eozynofili wywołują choroby alergiczne (np. astma oskrzelowa, katar sienny), czy choroby pasożytnicze (np. owsica, glistnica).
Trzecią grupą elementów morfotycznych są płytki krwi (trombocyty, PLT). Te komórki w odpowiednim momencie (np. po skaleczeniu) łączą się ze sobą i tworzą skrzep uniemożliwiający wypływ krwi z uszkodzonego naczynia krwionośnego.
Norma to 150 000 do 400 000 trombocytów w mm3 krwi. Częściej od nadpłytkowości (trombocytoza) spotykane są małopłytkowości (trombocytopenie) spowodowane np. uszkodzeniem szpiku, w którym powstają płytki (wskutek niekorzystnego działania niektórych leków na szpik, zakażeniami, czy naciekami nowotworowymi).
Na wydruku komputerowym oprócz podanej liczby krwinek białych, czerwonych i płytek krwi znajdują się też inne oznaczenia. Są to hemoglobina (HGB) i hematokryt (HCT) oraz MCV, MCHC i MCH. Co oznaczają te literowe skróty?
Jak wspomniano hemoglobina zawarta w erytrocytach wiąże tlen, a krwi nadaje czerwony kolor. Do budowy hemoglobiny niezbędne jest żelazo. Jej norma to 12 – 16 g/dl (gram na decylitr) u kobiet i 14 – 18 g/dl u mężczyzn. Prawidłowy zakres normy dla hemoglobiny można też podać w innych jednostkach: 8,3 – 10,5 mmol/l dla mężczyzn i 7,4 – 9,9 mmol/l dla kobiet. Obniżenie poziomu hemoglobiny związane jest zwykle z niedokrwistością (anemią).
Hematokryt oznacza procentową objętość masy krwinek czerwonych w pełnej krwi. Wzrost wartości HCT może wskazywać na nadmierne zagęszczenie krwi (odwodnienie organizmu) lub czerwienicę, natomiast zbyt niski HCT wskazuje np. na rozrzedzenie krwi (przewodnienie) lub niedokrwistość. Norma HCT u kobiet to 37 – 47%, u mężczyzn 40-54%.
MCV, MCH, MCHC to wskaźniki dotyczące krwinek czerwonych. Ich analiza pomaga lekarzowi ustalić przyczynę niedokrwistości - wskazuje na ewentualną przyczynę anemii (np. czy jest to niedobór żelaza, czy też niedobór witaminy B12?).
CRP, czyli białko C-reaktywne, to tzw. białko ostrej fazy. Informuje o istnieniu i rozmiarze stanu zapalnego, zwiększa się też w chorobach nowotworowych.. Po odpowiednim leczeniu obniża się stosunkowo szybko (OB normalizuje się dłużej). Może być wskaźnikiem skuteczności leczenia.. Norma: do 6,0 mg/l.
W Polsce oznacza się też inny wskaźnik stanu zapalnego: OB, czyli opad (opadanie krwinek czerwonych, odczyn Biernackiego). Na podstawie OB lekarz nie może postawić konkretnej diagnozy, jest to badanie niespecyficzne. Jest to jedynie sygnał, że w organizmie toczy się proces zapalny, który trzeba zlokalizować. Próbkę krwi umieszcza się w skalowanej probówce ustawionej w pozycji pionowej. Po godzinie odczytuje się wysokość osadu krwinek na dnie probówki. Norma (po 1 godzinie): kobiety 6–11 mm, mężczyźni 3–8 mm (u osób po 50 roku życia opad jest szybszy). Wartości podwyższone spotyka się w ciąży i po porodzie (wtedy nie świadczą o chorobie). OB jest podwyższone miedzy innymi w procesach zapalnych, w chorobach nowotworowych, w niektórych chorobach nerek (zespół nerczycowy).
Wykonuje się również badania biochemiczne krwi, podczas których ocenia się skład osocza, a konkretnie poziom glukozy, mocznika, kreatyniny, białka, elektrolitów (potasu, sodu, chloru), cholesterolu, trójglicerydów, bilirubiny, amylazy itd. Inne badania pozwalają określić poziom enzymów, hormonów, białek, czy pierwiastków śladowych w organizmie. Wykonanie badań biochemicznych krwi daje obraz funkcji prawie wszystkich narządów ciała. Ogromna liczba schorzeń nie mogłaby być diagnozowana i leczona bez oceny zmian we krwi tych substancji.
Różne laboratoria mogą przyjmować normy nieznacznie różniące się od siebie, należy zawsze uwzględniać zakres normy laboratorium wykonującego oznaczenie. Trzeba pamiętać o tym, że nie każde odchylenie od normy jest chorobą i nie każdy prawidłowy wynik morfologii krwi świadczy o pełni zdrowia. Normy badań laboratoryjnych zależą od wielu czynników i nie powinny być rozpatrywane w oderwaniu od innych elementów procesu diagnostycznego - analizę wyników badań krwi należy pozostawić zawsze lekarzowi prowadzącemu pacjenta.
Powyższy artykuł to jedynie ogólny opis zagadnienia związanego z badaniem krwi. Wymieniono jedynie przykłady stanów chorobowych związanych z nieprawidłowymi wynikami badania krwi. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarza. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.