Ostatnio tematem były wzdęcia brzucha. Wspomniano, że dolegliwości związane z uczuciem pełności i rozpierania w brzuchu mogą być często objawem zespołu jelita drażliwego (IBS). W tym artykule zespół ten będzie omówiony dokładniej.
Zespół jelita drażliwego jest określany jako zaburzenie czynnościowe polegające na jednoczesnym występowaniu bólów brzucha i zaburzeń defekacji pod względem częstości i konsystencji stolców. Jest to kłopotliwa dla chorego, bolesna dolegliwość.
Zespół jelita drażliwego (inaczej określany jako „irritable bowel syndrome” (IBS), okrężnica drażliwa, okrężnica spastyczna) występuje bardzo często - cierpi na niego 50% wszystkich chorych z dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi. Kobiety chorują dwa razy częściej niż mężczyźni. Ocenia się, że zespół jelita drażliwego jest drugim, po przeziębieniach, powodem absencji w pracy i przyczyną co drugiej konsultacji gastrologicznej.
Przyczyna zespołu nie jest do końca znana. U chorych nie wykazano zmian anatomicznych w jelitach odpowiedzialnych za dolegliwości. Stwierdzono natomiast zaburzenia dotyczące czynności mięśni gładkich jelita, wydzielania hormonów jelitowych i neuroprzekaźników. Ponadto występują zaburzenia czucia trzewnego. Nieznany jest mechanizm obniżonego progu czucia bólu, który dotyczy wyłącznie jelita. Wpływ mają czynniki psychiczne - jelito jako psychosomatyczne pole projekcyjne - zwiększone dolegliwości po zdenerwowaniu i stresie.
Upraszczając można by napisać, że schorzenie to jest spowodowane czynnościowymi zaburzeniami motoryki jelit, głównie na tle nerwowym. Czynniki emocjonalne oraz niewłaściwa dieta mogą pogarszać stan chorego.
W zespole jelita drażliwego prawidłowo zbudowany (anatomicznie bez zmian) i funkcjonujący (w sensie trawienia i wchłaniania) przewód pokarmowy doznaje różnego rodzaju zaburzeń funkcjonowania. Zmianie ulega szybkość pasażu pokarmu (stąd pojawiają się zaparcia lub biegunki), motoryka jelit, pojawia się nieprawidłowa percepcja bólu na bodźce fizjologiczne (rozdęcie jelit pokarmem), nadmierna produkcja śluzu powodowana najprawdopodobniej nadwrażliwością na fizjologicznie występujące bodźce nerwowe.
Badania czynnościowe wykazują, że w zespole jelita drażliwego dochodzić może do paradoksów, np. biegunce może towarzyszyć zmniejszona aktywność motoryczna jelit, zaparcia natomiast współistnieją ze wzmożoną aktywnością ścian jelita.
U chorych występują zaparcia, niekiedy na zmianę z biegunką, kurczowe kłujące lub piekące bóle brzucha, uczucie ucisku w podbrzuszu, uczucie pełności, „przelewanie” i „przetaczanie” w brzuchu. Niekiedy występuje stolec „owczy”, czasami domieszka szklistego śluzu (bez krwi). Często po wystąpieniu bólów oddawany jest stolec - dolegliwości zmniejszają się po wypróżnieniu. U niektórych chorych występują objawy żołądka drażliwego, np. bóle w nadbrzuszu, uczucie pełności po posiłkach.
Można wyróżnić dwie postaci dolegliwości: z przewagą biegunek oraz postać zaparciową. W postaci zaparciowej często występują zaparcia jako główny objaw (pojawiające się naprzemiennie z okresami prawidłowego oddawania stolca), z napadami bólów o charakterze kolki. Spożycie posiłku może nasilać objawy. Mogą występować wzdęcia, przelewania w jamie brzusznej, nudności, zgaga. Postać biegunkowa charakteryzuje się nagłą potrzebą oddania stolca, często natychmiast po wstaniu z łóżka lub po posiłku, z towarzyszącymi bólami i wzdęciami brzucha.
Krew pojawiająca się w stolcu, gorączka, utrata wagi ciała czy utrzymujący się przewlekły ból brzucha nie są typowymi objawami IBS i należy wtedy szukać innej przyczyny dolegliwości.
Liczne i uciążliwe dla pacjenta objawy, powodują poszukiwanie przyczyn dolegliwości. Zwykle przeprowadza się wiele badań dodatkowych (OB i CRP – wskaźniki stanu zapalnego, morfologia, badanie na krew utajoną w stolcu, badanie kału – np. obecność pasożytów, wlew doodbytniczy, badania endoskopowe i inne). Wyniki tych badań w zespole jelita drażliwego nie odbiegają jednak od normy – są prawidłowe. Ich wykonanie pozwala na wykluczenie innej choroby przewodu pokarmowego (np. choroby wrzodowej, nietolerancji pokarmowych), pozwala przyjąć właściwy dalszy tok postępowania. Tak wiec rozpoznanie zespołu jelita drażliwego jest rozpoznaniem „z wykluczenia” – należy wykluczyć w badaniach istnienie innych, groźniejszych chorób.
Charakterystyczne dla zespołu jelita drażliwego są następujące prawidłowości:
Wyniki badań pracownianych (nieodbiegające od normy) oraz charakterystyczny obraz kliniczny pozwalają lekarzowi na rozpoznanie zespołu jelita drażliwego.
Leczenie nie jest łatwe, nie ma skutecznej metody leczenia. Postępowanie z zespołem jelita drażliwego jest trudnym zadaniem zarówno dla lekarza, jak i dla pacjenta. Ważne jest opanowanie czynników wyzwalających objawy – do najczęstszych z nich należy spożywanie pewnych pokarmów oraz stres.
Pomocne jest wdrożenie odpowiedniej diety - unikanie źle znoszonych składników pokarmowych (np. kawy, czekolady, czy też tłuszczu). Dieta pacjenta z zespołem jelita drażliwego nie musi jednak odbiegać od normy. Ważny jest nie tylko rodzaj spożywanych produktów, ale także harmonogram posiłków. Lepiej jest jeść często, ale w małych porcjach. Obfity posiłek może zaostrzyć objawy.
Należy indywidualnie komponować jadłospis, unikając potraw mających negatywny wpływ na stan chorego. Najczęściej eliminacji podlegają potrawy wzdymające (fasola, groch, kapusta). Spożywanie fruktozy (cukru występującego w owocach) może pogarszać stan chorego i zmuszać do eliminacji owoców (jabłka, soki winogronowy i grejpfrutowy, banany, rodzynki, suszone owoce, orzechy). Jednak nie ma potrzeby eliminowania tych pokarmów, jeśli ich spożycie nie nasila dolegliwości.
W postaci zaparciowej zaleca się spożywanie dużych ilości błonnika. Do produktów bogatych w błonnik należy np. chleb pełnoziarnisty, kiełki zbożowe. Błonnik sprzyja niestety wzdęciom, powoduje gazy. W takiej sytuacji zaleca się ograniczenie ilości błonnika do dawki dobrze tolerowanej.
A jak radzić sobie ze wzdęciami? Problem ten szerzej omawiany był w poprzednim numerze Gazety. Należy zrezygnować z pokarmów wzdymających (np. fasola, groch, kapusta, kalafior). Posiłki należy spożywać powoli, bez pośpiechu, wskazany jest spacer po posiłku. Unikać należy czynności powodujących połykanie powietrza (np. rozmowa przy jedzeniu, żucie gumy). Unikać trzeba picia napojów gazowanych. Pozytywny skutek dają herbatki ziołowe: kminek, koper włoski, mięta pieprzowa – tymi ziołami można też przyprawiać ciężkostrawne potrawy.
Można łatwo wyeliminować pożywienie wywołujące bolesne skurcze, jednak trudniej jest zlikwidować stres. Pomocna tutaj może okazać się psychoterapia, a nawet w razie potrzeby środki przeciwdepresyjne. Ważne jest zrozumienie „niewinności” choroby - kłopoty z tą dolegliwością, choć przykrą, nie mają wpływu na stan zdrowia pacjenta. Zespół jelita drażliwego nie wywołuje trwałych uszkodzeń jelita, nie skraca długości życia (jak np. rak) i nie jest przyczyną poważnych powikłań (np. krwawień, jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego).
W razie potrzeby krótkotrwale podaje się leki spazmolityczne (rozkurczowe) np. mebewerynę i regulujące motorykę jelit, np. trymebutynę. W zaparciach stolca stosuje się np. cyzapryd oraz leki rozluźniające osmotycznie: laktuloza, siarczan magnezu, siarczan sodu. Przy stolcach luźnych podaje się leki zapierające – np. loperamid. Przy wzdęciach - preparaty zawierające simetykon.
Wszystkie te leki należy przyjmować pod kontrolą lekarza. Stosowanie leków bez kontroli lekarskiej może przynieść więcej szkody niż pożytku.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest zespół jelita drażliwego. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.