Próchnicę zębów zalicza się do chorób o najszerszym na świecie zasięgu. W krajach uprzemysłowionych dotyka ona 60–90 % dzieci i większość dorosłych. Próchnica zagraża człowiekowi w ciągu całego życia, a dokładniej tak długo, jak długo ma on zachowany choćby jeden ząb. Bez wątpienia trudno znaleźć osobę, która nie miałaby przynajmniej jednego zaatakowanego przez nią zęba.
Próchnica zębów jest chorobą polegającą na demineralizacji oraz proteolitycznym rozpadzie twardych tkanek zęba. Nieleczona próchnica sięga wewnętrznych części zęba, w końcu niszcząc go całkowicie.
Każdy ząb zbudowany jest z takich samych struktur anatomicznych. Część zęba, która widoczna jest w jamie ustnej nazywa się koroną zęba, natomiast część, która tkwi w kości to korzeń zęba. Korona każdego zęba zbudowana jest ze szkliwa i zębiny. Szkliwo jest najtwardszą tkanką w organizmie człowieka i pokrywa z zewnątrz całą koronę, aż do połączenia z korzeniem. Miejsce połączenia korony zęba z korzeniem zęba to szyjka zęba. Pod szkliwem znajduje się mniej odporna tkanka zwana zębiną, która stanowi główny zrąb zęba. W środku każdego zęba znajduje się komora wypełniona nerwami i naczyniami (komora miazgi), bowiem należy pamiętać, że ząb jest również strukturą żywą.
Korzeń zęba zbudowany jest również z zębiny pokrytej od zewnątrz cementem korzeniowym. W korzeniu znajduje się kanał korzeniowy, będący wąskim przedłużeniem komory zęba. Cały ząb umocowany jest w kości szczęki lub żuchwy. Miejsce, w którym on tkwi to zębodół. Ząb nie jest bezpośrednio połączony z kością. Jest umocowany w zębodole za pomocą bardzo dużej liczby delikatnych włókienek, które tworzą silne połączenie zęba z zębodołem, aczkolwiek umożliwiające fizjologiczną ruchomość.
Człowiek w ciągu swojego życia raz zmienia uzębienie. Pierwszy komplet składa się z 24 zębów mlecznych, które wypadają około szóstego roku życia. Wówczas następuje wymiana na zęby stałe, których jest 32. Warto wspomnieć, iż nie wszyscy ludzie mają 32 zęby stałe, u wielu z nich ostatnie trzonowce, tzw. zęby mądrości, które wyżynają się od 17 roku życia, nie wyrastają nigdy poza linię dziąseł.
Poszczególne zęby człowieka spełniają różne zadania. Zęby przednie tzw. siekacze służą do odgryzania kęsów pokarmowych. Natomiast zęby boczne tzn. przedtrzonowce i trzonowce ze względu swoją budowę anatomiczną do rozdrabniania pokarmu. Dorosły człowiek ma 32 zęby – 16 w szczęce i 16 w żuchwie: a więc w każdej z kości po 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe i 6 trzonowych. Więc wzór zębowy człowieka można przedstawić następująco (umownie S – siekacz, K – kieł, PT – przedtrzonowy, T – trzonowy):
| strona prawa 3T 2PT 1K 2S < | > 2S 1K 2PT 3P strona lewa (szczęka) |
| strona prawa 3T 2PT 1K 2S < | > 2S 1K 2PT 3P strona lewa (żuchwa) |
Próchnica zębów może dawać różne objawy:
Na rozwój próchnicy wpływ maja cztery główne czynniki:
Głównym winowajcą są bakterie płytki nazębnej. W jamie ustnej człowieka obecnych jest na stałe około 50 miliardów bakterii należących do 300 gatunków. Nie wszystkie jednak biorą udział w niszczeniu tkanek zęba. Bakterie próchnicotwórcze produkują kwasy na drodze hydrolizy cukrów, dobrze tolerują kwaśne środowisko i tworzą tzw. cukry zewnątrzkomórkowe. Obecnie za najbardziej próchnicotwórczy gatunek bakterii uważany jest Streptococcus mutans.
Próchnicotwórcze bakterie tworzą miękką płytkę nazębną. Przylega ona ściśle do powierzchni zęba, a tworzy się już w kilka minut po oczyszczeniu zębów. Na samym początku na powierzchni umytego zęba pojawia się tzw. błonka nabyta, która zbudowana jest wyłącznie z substancji pochodzenia ślinowego, a przede wszystkim glikoprotein. Dopiero później przyczepiają się bakterie.
Kolejnym winowajcą są węglowodany (cukry). Związek między intensywnością próchnicy, a częstością i ilością spożywanych węglowodanów znany jest od dawna. Pokarmy i napoje zawierające dużo cukru powodują szybki spadek pH (dochodzi do zakwaszenia środowiska) płytki nazębnej, który aktywuje proces demineralizacji szkliwa. Niebezpieczne dla zębów są dwucukry - sacharoza, maltoza, laktoza oraz cukry proste - glukoza i fruktoza - stanowią one najlepszy substrat dla fermentacji bakteryjnej.
Podatność zęba również ma wpływ na rozwój próchnicy. Do miejsc anatomicznych, które są szczególnie narażone na próchnicę należą dołki i bruzdy na powierzchniach żujących zębów trzonowych i przedtrzonowych, powierzchnie styczne oraz okolice przyszyjkowe. Także budowa zęba, a ściślej zrąb zęba wpływa na rozwój próchnicy - duży wpływ ma ilościowy stosunek związków organicznych i nieorganicznych. Im więcej tego drugiego składnika tym ząb jest mniej narażony na próchnicę. Szkliwo zęba składa się z 96% związków nieorganicznych, głównie hydroksyapatytu oraz 4% substancji organicznych. W zębinie natomiast część organiczna stanowi 55% a nieorganiczna 45%. Dlatego prawidłowy skład ilościowy i właściwy stopień mineralizacji powoduje większą odporność na próchnicę. Twarde tkanki zęba kształtują się od 4 tygodnia życia płodowego do około 20 roku życia, kiedy dobiega końca rozwój zębów mądrości. W związku z tym bardzo ważne jest w tym okresie by dostarczyć organizmowi niezbędnych składników budulcowych tj. białka, witamin, wapnia, fosforu, pierwiastków śladowych (fluor).
Próchnica powstaje w czasie. Trudno dokładnie powiedzieć ile potrzeba czasu do rozwoju próchnicy a później ubytku. Czas ten uzależniony jest również od ilości śliny. Jeżeli ilość śliny będzie prawidłowa to rozwój procesu próchnicowego może trwać kilka miesięcy, lat, lub może nie rozwinąć się wcale. Jeśli natomiast wystąpi niedobór śliny, proces próchnicowy postępuje bardzo szybko.
Próchnica najczęściej występuje na koronach - na powierzchniach żujących lub pomiędzy zębami. Jeżeli doszło do cofnięcia się dziąseł i odsłonięcia korzeni zębów może dojść do powstania ubytków korzeniowych, które nie są pokryte szkliwem i przez to szczególnie narażone na próchnicę. Próchnica może rozwijać się również wokół istniejących wypełnień. Są to miejsca ze szczególną tendencją do akumulacji płytki nazębnej i w efekcie rozwoju próchnicy.
Wskutek zachodzących zmian chorobowych w zębie tworzą się ubytki. Przywracanie prawidłowej czynności i kształtu zęba uszkodzonego przez próchnicę uzyskuje się wypełnieniami. Przed wypełnieniem ubytku konieczne jest usunięcie próchnicowo zmienionych tkanek i oczyszczenie ubytku.
Jeżeli próchnica jest w początkowym stadium i dotyczy wyłącznie szkliwa (plama próchnicowa) wówczas wykorzystuje się metody bezinwazyjne, które odwracają procesy demineralizacji szkliwa. Najczęściej stosuje się preparaty fluorowe w różnych postaciach, np. lakiery lub żele. Jednak ocena zakresu uszkodzeń spowodowanych próchnicą i stwierdzenie czy zmiany próchnicze wymagają leczenia za pomocą wypełnienia może być przeprowadzone tylko przez lekarza dentystę, dlatego tak istotne są regularne kontrole, które niejednokrotnie pozwalają znacznie ograniczyć ingerencję w tkanki zęba.
W sytuacji, kiedy próchnica zaatakowała nie tylko szkliwo, ale również zębinę jest konieczne usunięcie zmian próchnicowych z zęba i następnie odtworzenie brakującej części zęba wypełnieniem (potocznie: plomba). Należy pamiętać, że ubytki często rozwijają się pod powierzchnią zęba, gdzie nie są one widoczne.
Do najczęstszych powikłań nieleczonej próchnicy należą owrzodzenie dziąsła lub ropień dziąsła, zniszczenie przez proces chorobowy i utrata zęba, a także zapalenie i zniszczenie tkanek okołozębowych.
Próchnica zębów może dawać różne powikłania zdrowotne, dotyczące nie tylko jamy ustnej, lecz i odległych narządów. W przypadku długo nieleczonych powikłań może dojść do rozwoju zakażenia krwi (ogniskiem zakażenia jest próchniczy ząb) oraz choroby reumatycznej, z zajęciem i między innymi stawów i serca.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest próchnica zębów. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarza dentysty. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.