Astma oskrzelowa to choroba towarzysząca ludzkości od dawna. Pierwszy jej znany opis pochodzi z 1500 roku przed naszą erą (papirus Ebersa, Egipt). To jedna z najczęstszych przewlekłych chorób układu oddechowego. Astma występuje w każdym wieku, w krajach Zachodu wśród dorosłych choruje około 5% osób.
Astma oskrzelowa to choroba charakteryzująca się nadmierną reaktywnością oskrzeli na wiele różnych bodźców (omówione niżej). Przyczyną nadmiernej reaktywności jest przewlekły stan zapalny oskrzeli, w którym uczestniczy wiele komórek (mastocyty, eozynofile, limfocyty T) i substancji przez nie uwalnianych (histamina, leukotrieny i inne).
Przewlekły stan zapalny i nadreaktywność oskrzeli na określone bodźce są przyczyną skurczu oskrzeli, produkcji nadmiaru śluzu w oskrzelach i obrzęku błony śluzowej oskrzeli - prowadzi to do ograniczenia przepływu powietrza przez oskrzela i wystąpienia objawów astmy. Przewlekłe, wieloletnie, nieleczone zapalenie prowadzi też do przebudowy oskrzeli – zwłóknienie, przerost mięśni gładkich z czasem mogą spowodować, że obturacja (zwężenie oskrzela) staje się nieodwracalna.
Z praktycznego punktu widzenia najlepiej jest podzielić astmę według czynników związanych z występowaniem zaostrzeń. Wyróżnić więc można astmę alergiczną (związaną z mechanizmami alergicznymi) oraz astmę niealergiczną, której patomechanizm nie jest do końca poznany.
Astma alergiczna występuje często u osób u których w rodzinie, lub u nich samych, występują inne choroby alergiczne: katar sienny, pokrzywka, kontaktowe zapalenie skóry itp. W surowicy krwi tych osób często występuje podwyższony poziom IgE, testy alergiczne są dodatnie. Astma alergiczna pojawia się zwykle w dzieciństwie lub młodym wieku.
Astma niealergiczna występuje u osób bez „obciążenia” alergią w wywiadzie. Alergiczne testy skórne są ujemne, a stężenie IgE w surowicy prawidłowe. Typowe objawy astmy pojawiają się w wieku późniejszym. Są też osoby, które wykazują cechy astmy alergicznej i niealergicznej.
Skurcz oskrzeli, nadmiar śluzu w oskrzelach i obrzęk błony śluzowej oskrzeli ograniczają przepływ powietrza przez oskrzela co jest przyczyną napadów duszności, uczucia ściskania w klatce piersiowej, suchego, napadowego kaszlu i świszczącego oddechu. Dla choroby charakterystyczne są objawy nocne, nad ranem – duszność ze świstami budząca ze snu. W przypadku astmy alergicznej współistnieć mogą też inne objawy chorób alergicznych, jak np. alergicznego nieżytu nosa. Objawy nie zawsze są typowe, chorzy skarżą się czasem na powtarzające się napady nieefektywnego kaszlu lub duszność w czasie wysiłku.
W przebiegu astmy dochodzi do zaostrzeń, które rozwijać się mogą stopniowo lub gwałtownie. Do zaostrzenia astmy dochodzić może powoli (kilka godzin, dni, czasem nawet tygodni), dzieje się tak zazwyczaj przy zakażeniu układu oddechowego lub niepowodzeniu dotychczasowej terapii. Objawy pojawiać się mogą też gwałtownie, nagle po kilku minutach lub godzinach po ekspozycji na czynniki wyzwalające – to napad astmy.
U osoby chorej ostry napad astmy wywołany może być wieloma różnymi czynnikami wpływającymi na reaktywność oskrzeli. Najczęściej są to:
W okresie wczesnodziecięcym pojawienie się objawów poprzedza często infekcja wirusowa dróg oddechowych. W tym okresie chorobę określa się często jako skurczowe (obturacyjne) zapalenie oskrzeli. Rozpoznanie astmy staje się zwykle pewne ok. 3-5 roku życia, kiedy objawy występują bez uprzedniej infekcji, a badania dodatkowe i wywiad wskazują na alergię. Choroba ma często przebieg epizodyczny, ze skłonnością do remisji.
Dziecko należy chronić przed alergenami wyzwalającymi napad astmy. Na przykład w uczuleniu na sierść nie trzymać zwierząt w domu; w uczuleniu na roztocze kurzu domowego usunąć rzeczy będące rezerwuarem kurzu, czyli dywany, zasłony, narzuty; należy często wietrzyć mieszkanie, prac pościel w wysokiej temperaturze, pluszowe zabawki prać lub mrozić – niska temp. zabija roztocza). Nie należy palić w obecności dziecka. Dziecko należy chronić przed infekcjami – unikać kontaktu z osobami chorymi, ważna jest odpowiednia ilość snu, właściwe odżywianie, częste mycie rąk. Dziecko z astmą nie powinno być zwolnione z lekcji z ćwiczeniami fizycznymi – wysiłek jednak musi być poprzedzony rozgrzewką, przed wysiłkiem dziecko może wymagać podania leku (wg zaleceń lekarza prowadzącego), należy ograniczyć zajęcia przy bardzo zimnej i wietrznej pogodzie.
Lekarz przeprowadza z pacjentem dokładna rozmowę dotyczącą objawów chorobowych, czyli wywiad lekarski. Gdy lekarz jest świadkiem napadu astmy rozpoznanie nie jest trudne. W badaniu – podczas napadu – lekarz nad płucami przy pomocy stetoskopu stwierdza świsty i furczenia, wydłużony wydech; akcja serca jest przyspieszona. W bardzo ciężkim zaostrzeniu astmy zjawiska osłuchowe mogą jednak nie występować (tzw. „cicha klatka piersiowa”).
Z badań dodatkowych wykonuje się zdjęcie radiologiczne płuc (w okresie bezobjawowym obraz prawidłowy, w okresie zaostrzenia cechy rozdęcia płuc). Pomocne mogą być badania wykrywające alergię (oznaczenie IgE w surowicy, punktowe alergiczne testy skórne) – ustalenie alergenu i później unikanie go jest pomocne w zapobieganiu napadom.
Wykonuje się też badanie spirometryczne oceniające czynność układu oddechowego. Prościej mówiąc spirometria mierzy pojemność płuc oraz aktualny przepływ powietrza przez oskrzela. Jest badaniem niebolesnym, polega na wykonaniu maksymalnie głębokiego wdechu, a następnie wykonaniu wydechu z maksymalną szybkością do momentu całkowitego opróżnienia płuc. Przeprowadzane są też badania takie jak próba rozkurczowa dla oceny odwracalności obturacji i próby prowokacyjne z metacholiną lub histaminą dla oceny nadreaktywności oskrzeli.
Ważne jest oznaczenie szczytowego przepływu wydechowego PEF (peak expiratory flow). Do tego celu stosuje się urządzenie zwane pikflometrem. Pomiar polega na wykonaniu maksymalnego wdechu, a potem maksymalnie szybkiego wydechu. W czasie tego manewru strzałka pikflometru wskazuje aktualny PEF (w litrach/minutę). Pomiar PEF pozwala ocenić stopień nasilenia objawów i rozpoznać ewentualne zaostrzenia choroby.
Astmy nie można wyleczyć, ale prawidłowe leczenie, ściśle według wskazań lekarskich, na ogół pozwala kontrolować chorobę. Wybór leków zależy od aktualnego stopnia kontroli astmy i od dotychczasowego leczenia. W leczeniu bardzo ważna jest też identyfikacja czynników wyzwalających napady astmy i unikanie tych czynników.
W zależności od stopnia nasilenia choroby pacjent z astmą wymaga leczenia różnymi lekami (poniżej omówione wszystkie stosowane). Leki można podzielić na dwie duże grupy: kontrolujące przebieg choroby, czyli zapobiegające, przeciwzapalne oraz leki stosowane doraźnie, których głównym celem jest szybkie przerwanie napadu duszności lub kaszlu.
W leczeniu przewlekłym (kontrolującym chorobę) stosuje się regularnie glikokortykosteroidy wziewnie. Są one lekami najskuteczniej działającymi przeciwzapalnie, pozwalają kontrolować przebieg choroby, zmniejszają nadreaktywność oskrzeli oraz zmniejszają częstość zaostrzeń. Skutki uboczne stosowania glikokortykosteroidów wziewnych są miejscowe i obejmują kaszel z podrażnienia, grzybicę jamy ustnej, chrypkę – dla zapobiegania tym skutkom należy po inhalacjach płukać wodą jamę ustną (korzystający z maseczek twarzowych powinni też umyć twarz po inhalacji). Kolejne stosowane przewlekle leki to β2-mimetyki o przedłużonym działaniu wziewnie (formoterol, salmeterol) – nie działają przeciwzapalnie, dlatego stosuje się je zawsze w połączeniu z glikokortykosteroidami, zapobiegają one skurczowi oskrzeli i poprawiają wydolność płuc. Ponadto zastosowanie znajdują leki w postaci doustnej: leki przeciwleukotrienowe (np. montelukast, mają działanie przeciwzapalne słabsze od glikokortykosteroidów i rozszerzają nieznacznie oskrzela) oraz metyloksantyny o przedłużonym działaniu (zapobiegają skurczowi oskrzeli). Stosowany u mniejszych dzieci jest też kromoglikan dwusodowy, działający łagodnie przeciwzapalnie. W okresie zaostrzeń, w astmie trudno poddającej się kontroli zastosowanie znajdują glikokortykosteroidy doustnie.
Objawowo, czyli doraźnie dla przerwania napadu astmy zastosowanie znajdują szybko działające β2-mimetyki wziewnie, lub krótko działające leki przeciwcholinergiczne również wziewnie (są to leki szybko znoszące skurcz oskrzeli oraz objawy jak świszczący oddech, kaszel). Leki te mogą występować w połączeniach (β2-mimetyk + lek przeciwcholinergiczny). Czasem są to jedyne leki stosowane w leczeniu – u chorych, u których objawy występują bardzo rzadko. Z kolei u chorych leczonych przewlekle, częste stosowanie leków rozkurczających stosowanych doraźnie jest sygnałem, że astma nie jest dobrze kontrolowana i wymaga konsultacji lekarskiej.
Wziewne leki przeciwastmatyczne stosuje się przy użyciu różnego rodzaju inhalatorów: proszkowych, ciśnieniowych, nebulizatorów. Droga wziewna umożliwia dostarczenie leków bezpośrednio do dróg oddechowych, tam gdzie toczy się proces zapalny, ich działanie jest szybsze niż po podaniu doustnym, ograniczone zostaje też niepożądane działanie ogólnoustrojowe. Duże znaczenie ma właściwa technika inhalacji leków wziewnych. Niewłaściwe przyjmowanie leków wziewnych może prowadzić do wystąpienia objawów niepożądanych, bez właściwego efektu leczniczego. W razie wątpliwości co do tego, jak lek przyjmować, należy zasięgnąć porady lekarza prowadzącego. Zasadą powinno być, że dzieci przyjmują leki zawsze pod kontrolą rodziców.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest astma oskrzelowa. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.