Zima i początek wiosny to okres częstych chorób przeziębieniowych. Jednym z objawów takich infekcji oprócz kataru, kaszlu czy bólu gardła jest gorączka, czyli wzrost temperatury ciała powyżej normy. Normalna temperatura ludzkiego ciała waha się w granicach od 36 do 37 stopni Celsjusza (°C). Jest to temperatura, w której właściwie działa wewnętrzny metabolizm i prawidłowo funkcjonuje organizm. Podwyższenie temperatury ciała jest reakcją na działanie jakiegoś szkodliwego czynnika. Ważne jest wczesne rozpoznanie gorączki, ocena jej wysokości i odpowiednie postępowanie.
Temperatura ciała wykazuje fizjologiczne wahania w ciągu doby. Najmniejsza jest rano (pod pachą 36,0 stopni Celsjusza, w ustach 36,2°C, w odbytnicy 36,5°C), najwyższa po południu (pod pachą 37,2°C, w ustach 37,5°C, w odbytnicy 37,8°C). W zależności od miejsca, w którym mierzymy temperaturę, normy prawidłowej i nieprawidłowej ciepłoty ciała są różne. Po owulacji oraz po wysiłku fizycznym temperatura zwiększa się średnio o 0,5°C.
Stopnie nasilenia gorączki (mierzone pod pachą) określane są zazwyczaj jako:
Za regulowanie temperatury ciała odpowiada ośrodek regulacji ciepła, który mieści się w podwzgórzu (podwzgórze jest to część mózgowia). Ośrodek ten składa się z dwóch części. Ośrodek znajdujący się w przedniej części podwzgórza, tzw. ośrodek utraty ciepła, uruchamia reakcje sprzyjające utracie ciepła z organizmu do otoczenia (rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry, wydzielanie potu), natomiast drugi, nazywany ośrodkiem zachowania ciepła - zatrzymuje ciepło w ustroju, np. poprzez stymulowanie procesów przemiany materii.
Najczęstszą zewnętrzną przyczyną gorączki, zwłaszcza u dzieci - są przeziębieniowe infekcje wirusowe i ich powikłania.
Gorączka jest wyrazem sprawnie działających naturalnych mechanizmów obronnych przeciwko czynnikom powodującym stany zapalne. Najczęściej są nimi wirusy, a rzadziej bakterie. Gorączka może jednocześnie potęgować inne objawy zakażenia, takie jak osłabienie, uczucie rozbicia, czy brak apetytu.
Organizm, broniąc się przed infekcją, reaguje podwyższoną temperaturą ciała. Dlaczego tak się dzieje? Otóż w temperaturze ok. 37,5 - 38°C białka odpornościowe wykazują swoją największą aktywność, mogą najskuteczniej bronić organizm przed czynnikami infekcyjnymi.
Gdy organizm mobilizuje się do obrony, pobudza reakcje termoregulacyjne, które zmniejszają eliminację ciepła z organizmu (np. skurcz naczyń krwionośnych skóry) i zwiększają jego wytwarzanie (drżenie mięśniowe). Chory, u którego narasta gorączka, ma dreszcze, towarzyszy im często uczucie zimna. Wzrost napięcia mięśniowego i drżenie mięśni, tak jak każda praca mięśni, stanowią źródło ciepła, które jest przenoszone z krwią po całym organizmie.
Ponadto bakterie chorobotwórcze (jeśli to one są „odpowiedzialne” za infekcję) zawierają w swoich komórkach substancję zwaną pirogenem egzogennym, która pobudza ośrodek termoregulacji, docierając do niego wraz z krwią – następuje wzrost temperatury.
Nie zawsze gorączka jest objawem zwykłego przeziębienia. Innymi częstymi jej przyczynami są też zakażenia żołądkowo-jelitowe (biegunka i wymioty), zapalenie pęcherza moczowego (parcie na pęcherz, pieczenie podczas oddawania moczu), zapalenie nerek, zapalenie oskrzeli, płuc oraz inne choroby infekcyjne.
Gorączkę powodować mogą także szczepienia ochronne, reakcja organizmu na wzmożoną przemianę materii, uszkodzenie tkanek (ciężkie urazy) lub pojawienie się substancji wyzwalających odczyn gorączkowy (substancji pirogennych), do których należą np. niektóre leki. Podwyższona temperatura ciała może wystąpić przy odwodnieniu organizmu. Spowodować ją może też udar cieplny.
Gorączka może też towarzyszyć wielu poważnym chorobom, w których występuje stan zapalny wywołany przez różne bakterie, wirusy (świnka, odra, różyczka, ospa wietrzna), pasożyty, czy też związki chemiczne. Może być objawem reakcji immunologicznych (zapalenia stawów, chorób krwi, rozrostów nowotworowych, reakcji alergicznych). Nadczynność tarczycy też może powodować wzrost temperatury (przełom tarczycowy może spowodować bardzo wysoką gorączkę).
Przy przewlekłym występowaniu stanów gorączkowych należy przez kilka dni zwracać uwagę na tzw. tor gorączkowy, tj. kształtowanie się krzywej pomiarów temperatury ciała rano i wieczorem oraz informować o wynikach lekarza.
W każdym przypadku pojawienia się gorączki, zwłaszcza dłużej utrzymującej się, należy ustalić jej przyczynę – poszukuje jej lekarz przy pomocy dokładnego wywiadu, badania fizykalnego oraz szczegółowych badań laboratoryjnych.
Gorączka, choć jest naturalną reakcją obronną organizmu, może być groźna, szczególnie, gdy jest bardzo wysoka - wyczerpuje wtedy organizm. Przyjmuje się, że gorączka powinna być leczona farmakologicznie, gdy sięga powyżej 38°C.
Utrzymanie stałej temperatury ciała jest warunkiem sprawnego funkcjonowania organizmu. Zmiany temperatury przekraczające normalny jej poziom o 4oC prowadzą do uszkodzenia struktur komórkowych, zaburzeń aktywności enzymów oraz zaburzeń wielu procesów chemicznych zachodzących w organizmie.
Najbardziej wrażliwy na zmiany temperatury jest mózg, a utrzymujące się podwyższenie jego temperatury powyżej 41,5oC grozi nieodwracalnym uszkodzeniem struktury białek w komórkach nerwowych.
U wszystkich pacjentów gorączka może powodować stan złego samopoczucia. Towarzyszy jej z reguły przyspieszenie czynności serca i częstości oddechów. Wysoka, a zwłaszcza szybko narastająca gorączka może powodować dreszcze, obfite poty oraz zaburzenia świadomości. Wysoka gorączka może być szczególnie niekorzystna dla osób z chorobami serca - zwłaszcza w podeszłym wieku.
Poważnym powikłaniem gorączki są również drgawki występujące głównie u małych dzieci - tzw. drgawki gorączkowe: przy wysokiej gorączce może dojść do napadu drgawkowego podobnego do padaczkowego. Dziecko nagle sztywnieje, drżą mu ramiona i nogi, niekiedy też całe ciało. Taki atak drgawek z reguły nie trwa dłużej niż pięć minut i na ogół nie jest niebezpieczny. Jednak należy o tym bezwzględnie powiadomić lekarza; wskazana jest konsultacja neurologiczna.
Gorączkę należy zwalczać, obniżając temperaturę ciała za pomocą dostępnych środków, zasięgając porady lekarza.
Zwalczanie gorączki zależy oczywiście od jej przyczyny. Gdy wywołała ją poważna choroba (zapalenie nerek, zapalenie płuc, zapalenie stawów, choroby krwi, nowotwory, reakcje alergiczne, a także ciężkie urazy, czy też odwodnienie), wyeliminowanie gorączki następuje podczas leczenia choroby podstawowej – konieczne jest właściwe przyczynowe postępowanie lekarskie.
Często przyczyną wzrostu temperatury ciała są infekcje przeziębieniowe (charakterystyczne objawy to katar, ból gardła, osłabienie, kaszel). Jeśli przyczyną podwyższonej temperatury ciała jest właśnie taka infekcja (przeziębienie) stosuje się leki objawowe, w tym preparaty farmakologiczne oraz metody fizyczne obniżające gorączkę.
U dorosłych stosowane środki przeciwgorączkowe to paracetamol, ibuprofen, metamizol (Pyralgina) i kwas acetylosalicylowy (Aspiryna) w postaci tabletek, czopków lub zastrzyków. Dzieciom, które nie ukończyły 12 roku życia obniża się gorączkę przy pomocy paracetamolu lub ibuprofenu. Jeśli w danej chwili nie można poradzić się lekarza, a gorączka jest wysoka, należy zażyć lek przeciwgorączkowy, jednak zawsze przed przyjęciem leku trzeba zapoznać się z ulotką (czy nie ma przeciwwskazań do zażycia leku, w jakiej dawce zażyć lek?).
Spośród fizycznych metod obniżania gorączki zalecane jest położenie zimnego okładu na czoło, okrycie chorego prześcieradłem zmoczonym w zimnej wodzie, okłady z lodu lub zimnej wody przykładane do miejsca przebiegu dużych naczyń krwionośnych (pachwiny, szyja, doły podkolanowe). Dzieciom pediatrzy zalecają kąpiele w wodzie o pół stopnia chłodniejszej niż temperatura ciała w gorączce.
Chorym można podawać ziołowe środki napotne i przeciwgorączkowe, np. herbatę z sokiem malinowym, napary z kwiatu lipowego, z kwiatu lub owocu bzu czarnego 2-3 razy dziennie po 2/3 szklanki świeżego naparu.
Pamiętać należy o nawadnianiu chorego – należy dużo pić (gorączką powoduje zwiększoną utratę płynów przez skórę i płuca). W zakażeniach bakteryjnych konieczny będzie właściwy antybiotyk – wg wskazań lekarskich.
U dzieci w zwalczaniu gorączki lekarze zalecają paracetamol i ibuprofen w odpowiednich dla masy ciała dawkach (nie takich jak u dorosłych!). U najmłodszych pacjentów są to zwykle leki w postaci zawiesiny lub czopków. W ulotkach dołączonych do opakowań zawarte są informacje, jaką ilość leku można podać dziecku w zależności od wagi ciała oraz jak często można podawać lek.
Nie wolno u dzieci stosować kwasu acetylosalicylowego (np. preparat Aspiryna) i metamizolu (np. Pyralgina). Kwas acetylosalicylowy (Aspiryna) i metamizol (Pyralgina) to powszechnie stosowane przez dorosłych leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Nie można ich jednak podawać pacjentom poniżej 12 roku życia, o czym informują załączone do preparatów ulotki. Nie zawsze zwracają na to uwagę rodzice. Stosowanie tych leków u dzieci, które nie ukończyły 12 roku życia, może wywołać ciężkie działania niepożądane i powikłania. Działania niepożądane zdarzają się na szczęście rzadko, jednak o możliwości ich wystąpienia należy pamiętać.
Najpoważniejszym, ale na szczęście rzadkim powikłaniem, które może wystąpić po zastosowania u małego dziecka kwasu acetylosalicylowego (Aspiryny) w czasie infekcji wirusowej jest tzw. zespół Reye’a, który wynika z niedojrzałości układu enzymów wątrobowych oraz mózgu (w zespole Reye’a dochodzi do uszkodzenia wątroby i mózgu, co może doprowadzić nawet do śmierci). Używanie kwasu acetylosalicylowego może wywołać również drgawki, obrzęk warg i języka, duszność i zaburzenia oddychania. Nie wolno go stosować u dzieci z infekcjami wirusowymi grypy i ospy wietrznej. Te choroby zwiększają ryzyko wystąpienia powikłań.
Nie należy również stosować metamizolu (Pyralginy) w zwalczaniu gorączki u dzieci. To również lek dla dorosłych. U dzieci może wywołać więcej szkód niż pożytku. Najgroźniejszym powikłaniem, jakie może wystąpić u dziecka po zastosowaniu metamizolu jest tzw. agranulocytoza (choroba krwi). W gorączce należy podawać bezpieczny dla dzieci paracetamol lub ibuprofen. Metamizol (Pyralginę) stosuje się w ostateczności, tylko z zalecenia i pod kontrolą lekarza, kiedy inne leki nie działają.
Gdy dziecko gorączkuje należy udać się po poradę do lekarza. Jeśli nie jest to możliwe od razu dla obniżenia gorączki należy podać paracetamol lub ibuprofen w odpowiedniej dla masy ciała dziecka dawce. Należy pamiętać, że stosowanie leków na własną rękę, w niewłaściwy sposób, w nieodpowiednich dawkach może doprowadzić do poważnych kłopotów ze zdrowiem.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest gorączka. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.