Wiele osób odczuwa w różnych sytuacjach mniej lub bardziej nasilone dolegliwości określane jako zgaga. Zgaga to objaw choroby, który najczęściej wiąże się z przedostawaniem się kwaśnej treści żołądka do przełyku. Nazwa, którą lekarze posługują się dla opisania takiego stanu rzeczy to choroba refluksowa żołądkowo - przełykowa. Jest to jeden z najczęstszych problemów klinicznych w gastroenterologii. Częstość choroby refluksowej w ostatnich latach wyraźnie wzrasta. Dolegliwości związane z tą chorobą znacznie pogarszają jakość życia, dlatego warto poznać trochę lepiej przyczyny oraz sposoby radzenia sobie ze zgagą.
Refluks oznacza cofanie, zwracanie. Istota choroby refluksowej polega na cofaniu zawartości żołądka do przełyku. Pokarm po przeżuciu w jamie ustnej trafia do gardła, dalej do przełyku i następnie do żołądka. Stąd oczywiście jego droga prowadzić powinna bezpowrotnie do jelit. Jednak niestety może przedostawać się z powrotem do przełyku. Ponieważ do przełyku trafia oprócz połkniętego wcześniej pokarmu również wytwarzany w żołądku kwas solny i enzymy trawiące, powoduje to powstawanie przykrych dolegliwości, z których najbardziej typową i znaną pacjentom jest zgaga.
Zgaga jest to uczucie dyskomfortu lub bólu, najczęściej piekącego lub palącego, zlokalizowanego za mostkiem. Zwykle dolegliwości mają miejsce w nocy, po jedzeniu, budząc chorego ze snu, często z uczuciem goryczy lub kwasu w jamie ustnej.
Jest szereg innych dolegliwości, które pacjenci odczuwają. Zgaga dotyczy około 60 - 70% osób, a inne rzadsze objawy choroby refluksowej to nudności i odbijania, zwracanie, bóle w nadbrzuszu, bóle za mostkiem, dysfagia, czkawka czy ślinotok.
Refluks z żołądka do przełyku występuje sporadycznie u każdego człowieka. Kiedy jednak dolegliwości często nawracają i mają duże nasilenie pojawia się problem. Mówimy wtedy o chorobie refluksowej. Ocenia się, że do około 7% osób dorosłych cierpi regularnie (codzienne lub prawie codziennie) na objawy związane z cofaniem kwaśnej treści do przełyku. Duża część spośród tych osób w ogóle nie zgłasza się z tego powodu do lekarza próbując radzić sobie z dolegliwościami we własnym zakresie.
Przełyk tuż przy swoim końcu, tzn. przed miejscem gdzie „wchodzi” do żołądka ma warstwę mięśniową tworzącą zwieracz. Zwieracz, jak nazwa wskazuje zwiera przełyk, zamyka go i tym samym zapobiega cofaniu się treści z żołądka. Zaburzenia pracy dolnego zwieracza przełyku mogą powodować niestety nieszczelność. Zbyt słaby skurcz lub zbyt częste rozkurczanie się mogą doprowadzać do zwracania do przełyku zawartości żołądka, która składa się nie tylko ze spożytego pokarmu, ale również działających drażniąco kwasu żołądkowego i enzymów trawiennych.
Kolejnym czynnikiem powodującym rozwój choroby mogą być zaburzenia motoryki przełyku. Mechanizmem zabezpieczającym przed refluksem jest samoistne oczyszczanie przełyku z zawartości, która dostaje się do niego z żołądka. Przełyk oczyszcza się dzięki jego ruchom perystaltycznym (ruchom robaczkowym). U wielu chorych występują zaburzenia oczyszczania przełyku, wobec czego dostający się do niego kwas solny i enzymy żołądkowe działają silniej i dłużej.
Następnym ważnym mechanizmem chroniącym przed cofaniem się treści żołądkowej jest sprawne opróżnienie się żołądka z pokarmu. U blisko 50% chorych z ciężką postacią choroby refluksowej obecne są zaburzenia opróżniania żołądka. Staje się on wówczas przeciążony pokarmem, co sprzyja wystąpieniu zgagi lub odbijania.
Kolejny czynnik to przepuklina rozworu przełykowego przepony. Nazwa ta oznacza przedostawanie się części żołądka ponad przeponę, do klatki piersiowej. Prawidłowo żołądek w całości znajduje się pod przeponą, w jamie brzusznej, a przez przeponę (z klatki piersiowej do jamy brzusznej) przechodzi przełyk. W takich warunkach dolny zwieracz przełyku pracuje mniej efektywnie a ponadto przełyk gorzej się opróżnia.
Do rozwoju choroby może przyczyniać się (na szczęście rzadko występujący) niedobór wydzielania śliny. Mechanicznie spłukuje zawartość przełyku do żołądka oczyszczając przełyk z zarzucanego kwasu. Poza tym ślina ma odczyn lekko zasadowy, co sprzyja zobojętnianiu kwasu żołądkowego.
Inne przyczyny to skleroderma, rzadka choroba tkanki łącznej. Pamiętać też należy, że niektóre leki mogą zaburzać pracę dolnego zwieracza przełyku lub zwalniać oczyszczanie przełyku (jednak ten czynnik pozostaje w kwestii rozważenia wskazań i przeciwwskazań stosowania leków przez lekarza!).
Rzadko treść o odczynie alkalicznym (zasadowym, a wiec nie z żołądka) z dużą zawartością żółci może powodować dolegliwości. Żółć również może powodować zapalenie przełyku poprzez swe działanie drażniące (głównie u chorych po przebytych operacjach żołądka).
Wbrew powszechnemu przekonaniu ludzie cierpiący na uporczywą zgagę nie mają nadmiernego wydzielania kwasu w żołądku. To opisane wyżej zaburzenia powodują, że kwas dostaje się do przełyku, który nie może się uchronić przed jego drażniącym działaniem. Nadkwaśność, którą odczuwają chorzy, nie jest więc związana z wysokim wydzielaniem kwasu solnego.
Kwas solny i enzymy trawienne żołądka nie powinny dostawać się do przełyku. Jedynie ściana żołądka (a ściślej: wewnętrzna warstwa, błona śluzowa) jest oporna na trawiące i denaturujące ich działanie. W przełyku budowa błony śluzowej jest inna, bardziej „wrażliwa”, stąd kwas i enzymy będą ją powoli niszczyć powodując w pierwszym etapie rozpulchnienie i zaczerwienienie – zapalenie błony śluzowej.
Pierwszym objawem uszkodzenia przełyku może być zaczerwienienie śluzówki. Następnym stopniem jest obecność nadżerek, czyli drobnych uszkodzeń ciągłości błony śluzowej (drobnych zranień). Nadżerki pojedyncze lub mnogie mogą obejmować różne części przełyku. Kiedy dojdzie do pojawienia się owrzodzeń, czyli głębokich ubytków śluzówki, mówimy o poważnym uszkodzeniu przełyku.
W niektórych przypadkach można stwierdzić obecność zwężeń, będących następstwem gojenia się wrzodów. Czasem prawidłowy nabłonek jest zastąpiony przez nabłonek typu żołądkowego lub jelitowego (w przypadku zaawansowanej choroby, trwającej wiele lat). Jest to nazywane przełykiem Barretta. Stwierdzenie przełyku Barretta to objaw ciężkiej postaci choroby refluksowej oraz zwiększa ryzyko wystąpienia raka przełyku (jest stanem przedrakowym). Najcięższym powikłaniem choroby refluksowej jest rak przełyku.
Do powikłań refluksowego zapalenia przełyku należą:
Rozpoznanie choroby refluksowej wymaga wizyty u lekarza. W każdym przypadku podejrzenia choroby (charakterystyczne dolegliwości: zgaga, nudności, odbijania) wskazana jest wizyta u lekarza. W oparciu o wiedzę lekarz oceni, czy niepokojące objawy są związane z zarzucaniem przełykowym czy też z innymi chorobami. Lekarz decyduje, jakie badania należy wykonać by potwierdzić lub wykluczyć domniemaną chorobę. To lekarz zadecyduje również, czy konieczne jest zastosowanie leków i jakie mają to być leki.
Jakie lekarz może zlecić badania? Badanie rentgenowskie górnego odcinka przewodu pokarmowego (połknięcie przez badanego porcji substancji nieprzepuszczalnej dla promieni rentgenowskich - papki barytowej). Radiolog podczas badania ocenia, jak przechodzi ona przez przełyk, żołądek i dwunastnicę i może ocenić nieprawidłowości anatomiczne dotyczące tych narządów (przepuklina rozworu przełykowego przepony, zwężenie przełyku). Nie pozwala jednak to badanie na określenie czy istnieją zmiany zapalne w przełyku.
Znacznie dokładniejszym jest badanie endoskopowe górnego odcinka przewodu pokarmowego, czyli gastroskopia. Jest to podstawowe badanie w diagnostyce choroby refluksowej. Pozwala ono szczegółowo ocenić powierzchnię błony śluzowej przełyku, żołądka i dwunastnicy, nasilenie stanu zapalnego w przełyku, obecność uszkodzeń błony śluzowej (nadżerek) oraz obecność ewentualnych powikłań – owrzodzeń i zwężeń. Można również endoskopowo pobrać wycinki do badania mikroskopowego. Badanie daje więc możliwość dostrzeżenie zmian zapalnych „gołym okiem” oraz histopatologicznie. Pozwala na rozpoznanie poważnego powikłania choroby refluksowej – przełyku Barretta oraz wczesne rozpoznanie ewentualnego nowotworu przełyku. Zdarza się czasem, że osoba z chorobą refluksową ma prawidłowy wynik endoskopii - nie wyklucza to rozpoznania choroby a świadczyć może o stosunkowo łagodnej postaci.
PH-metria to pomiar kwaśności w przełyku, zarzucania kwaśnej treści do przełyku. Najbardziej pewnym dowodem na istnienie zarzucania treści żołądkowej do przełyku jest wykrycie kwaśnego odczynu w przełyku, świadczącego o dostawaniu się do niego kwaśnej treści żołądkowej. Całodobowo mierzy się pH w przełyku, niskie wartości pH (poniżej 4) świadczą o refluksie. Badanie to nie jest, przynajmniej w Polsce, zbyt często wykonywane.
Badanie manometryczne jest kolejnym z badań. Za pomocą sondy zaopatrzonej w czujniki rejestruje zmiany ciśnienia w przełyku. Badanie trwa 30 minut. U chorych z ciężką chorobą refluksową wykrywa się zmniejszenie napięcia dolnego zwieracza przełyku. Można również wykryć różne zaburzenia motoryki przełyku. Badanie ma znaczenie zwłaszcza przy kwalifikowaniu pacjentów do leczenia chirurgicznego.
Zanim sięgnie się po leki, warto wypróbować kilka sposobów zmniejszenia dolegliwości (zgagi) poprzez proste zachowania. Istnieje kilka prostych, ale skutecznych sposobów radzenia sobie z objawami zarzucania do przełyku.
Po pierwsze - racjonalne żywienie. Nie można zbytnio objadać się i „przeładowywać” żołądka. Należy jeść posiłki częściej, ale o małej objętości. Posiłki tłuste, gazowane napoje, duże ilości przypraw i słodyczy oraz soki z owoców cytrusowych, czekolada i kawa – to szczególnie nieprzyjazne składniki jadłospisu, z których należałoby zrezygnować. Ostatni posiłek powinien być spożyty nie później niż 3 godziny przed położeniem się do łóżka.
Pamiętać należy o szczególnym złym wpływie na samopoczucie (zgagę) przez alkohol. Nawet niewielkie ilości mogą spowodować wielogodzinną zgagę lub wystąpienie innych objawów refluksowych. Również palenie tytoniu jest szkodliwe dla żołądka i przełyku. Unikanie refluksu to jeszcze jeden powód żeby rzucić palenie.
Nadwaga lub otyłość powodują znaczne zwiększenie ciśnienia wewnątrz brzucha. W takich warunkach pokarm jest wręcz wypychany z żołądka do przełyku. Schudnięcie nawet tylko o kilka kilogramów może przynieść wyraźną ulgę.
Pozycja pochylona sprzyja cofaniu się pokarmu do przełyku. Byłoby wskazane unikanie prac związanych z częstym lub długotrwałym schylaniem się.
Spanie z uniesionymi o kilkanaście centymetrów głową i tułowiem u wielu chorych zmniejsza dolegliwości refluksowe. Nie pomoże jednak dodatkowa poduszka, należy unieść całe wezgłowie łóżka (pozycja zbliżona do półsiedzącej).
Leczenie farmakologiczne to domena lekarza. I tylko lekarz poprowadzi je skutecznie bez strat dla zdrowia. Jest szereg leków, które można zastosować w leczeniu.
Część leków można nabyć (w Polsce) bez recepty. Z uwagi na działania niepożądane, bezpieczne leczenie wymaga kontroli lekarskiej.
Choroba refluksowa najczęściej ma charakter przewlekły lub nawracający. Nawroty po zakończeniu skutecznego leczenia są częste. Wielu chorych wymaga zatem stosowania leków w sposób ciągły, przez wiele miesięcy a nawet lat lub leczenia okresowego (kilka tygodni stosowania leków z kilkutygodniowymi lub kilkumiesięcznymi okresami przerwy). Leczenie takie jest najczęściej skuteczne i dobrze tolerowane.
Możliwe jest również leczenie chirurgiczne. Leczenie to zalecane jest tylko u nielicznych chorych z ciężką postacią choroby. Wskazaniem jest zwłaszcza utrzymywanie się dolegliwości i utrzymywanie się zmian zapalnych błony śluzowej przełyku mimo intensywnego leczenia farmakologicznego. Najczęściej operacja polega na owinięciu górnej części żołądka wokół przełyku w celu odtworzenia bariery oddzielającej przełyk od żołądka. Zabieg może być wykonany laparoskopowo (niewielkie blizny - kilka małych nacięć skóry, chirurg operuje za pomocą narzędzi włożonych do jamy brzusznej przez te nacięcia). Skuteczność leczenia operacyjnego jest wysoka.
Powyższe informacje stanowią zarys wiedzy o chorobie refluksowej żołądkowo – przełykowej, która jest przyczyną bardzo powszechnej dolegliwości, jaką jest zgaga. Bez wątpienia zgaga pogarsza znacznie jakość życia wielu ludzi. Można jednak, modyfikując niektóre zachowania jak również stosując się do zaleceń lekarskich, co do farmakoterapii, znacznie poprawić komfort życia, pozbywając się dokuczliwych dolegliwości. Mam nadzieję, że powyższy artykuł przybliżył czytelnikom istotę choroby i sposoby wpływania na własne zdrowie.