Wrzód trawienny jest kraterowatym zagłębieniem, ubytkiem umiejscowionym w błonie śluzowej żołądka lub dwunastnicy, sięgającym swym dnem do błony mięśniowej ściany żołądka (lub dwunastnicy), a nawet głębiej.
Jama ustna prowadzi do gardła, gdzie ma miejsce rozdzielenie dróg oddechowej i pokarmowej: droga pokarmowa to przełyk i następnie żołądek. Dwunastnica jest pierwszą wychodzącą z żołądka częścią jelita cienkiego, jest „przedłużeniem” żołądka. Kolejnymi odcinkami są jelito czcze, kręte i jelito grube kończące się odbytnicą.
Większość wrzodów trawiennych powstaje w dwunastnicy (3 – 4 razy częściej niż w żołądku). Wrzód dwunastnicy występuje częściej u mężczyzn (3x) niż u kobiet, wrzód żołądka jednakowo często u obu płci. We wrzodzie dwunastnicy dolegliwości występują często sezonowo: wiosną i jesienią.
Najczęstszym objawem jest długotrwały ból umiejscowiony w górnej części brzucha (w środkowym nadbrzuszu powyżej pępka), który ma charakter gniecenia lub palenia, czasem jest kurczowy. Ból często promieniuje do pleców i prawego ramienia. Dolegliwości takie trwają zazwyczaj wiele dni lub tygodni. Choroba wrzodowa bywa też czasem przyczyną przykrego uczucia „pełności” lub rozpierania po posiłkach, a nawet wymiotów. Krwawienie z owrzodzenia (u 25% wszystkich chorych z wrzodem) objawia się krwawymi lub fusowatymi wymiotami i obecnością czarnych smolistych stolców. Może ono doprowadzić do niedokrwistości (anemii).
Wykazano, że u chorych z chorobą wrzodową bardzo często stwierdza się w żołądku i dwunastnicy obecność bakterii o nazwie Helicobacter pylori (HP), która może powodować stan zapalny błony śluzowej. Doprowadza to do uszkodzenia błony śluzowej. Osłabiona błona śluzowa nie może właściwie bronić się przed czynnikami agresywnymi (np. kwasem solnym), produkuje zbyt mało ochronnego śluzu. Na skutek zapalenia błony śluzowej powodowanego przez bakterie HP czynniki ochronne są osłabione, a czynniki agresywne wzmocnione.
Owrzodzenia dwunastnicy częściej występują u osób z grupą krwi „0”.
U osób niezakażonych HP najczęstszą przyczyną wrzodów są leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (w skrócie NLPZ) – zwiększają ryzyko choroby wrzodowej prawie czterokrotnie. Do NLPZ należą między innymi aspiryna, diklofenak, indometacyna, ibuprofen, naproksen, ketoprofen. Równoczesne podanie glikokortykosteroidów (są to hormony nadnerczy, steroidowe leki przeciwzapalne) zwiększa to ryzyko piętnastokrotnie.
Innymi przyczynami są palenie papierosów, zaburzenia hormonalne (nadmiar gastryny, nadczynność przytarczyc).
Samo w sobie istnienie wrzodu jest zazwyczaj niegroźne, powoduje jedynie nieprzyjemne dolegliwości. Jednak wrzód może być przyczyną poważnych powikłań, dlatego należy leczyć chorobę wrzodową.
Wrzód może uszkodzić naczynia krwionośne, a przerywając ich ścianę spowodować krwawienie lub krwotok. Przewlekłe krwawienie z małych naczyń doprowadza zazwyczaj do niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza.
Bliznowacenie gojących się wrzodów może z kolei prowadzić do niedrożności wejścia do dwunastnicy (bliznowate zwężenie odźwiernika), uniemożliwiając częściowo strawionemu pokarmowi przemieszczanie się do dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Następstwem są wymioty i chudnięcie.
Poważnym powikłaniem jest perforacja ściany żołądka (jego przedziurawienie) spowodowane trawiącym działaniem kwasu solnego na osłabione przez wrzód kolejne warstwy ściany tego narządu. Po przedziurawieniu kwaśna zawartość żołądka dostaje się do jamy otrzewnej, powoduje jej chemiczne podrażnienie, a potem ciężką infekcję. Objawia się to silnym bólem brzucha, obroną mięśniową (brzuch twardy jak deska).
W niszy wrzodowej rzadko (u ok. 3% chorych) może dojść do zwyrodnienia rakowego.
Dolegliwości powodują, że pacjent zgłasza się do lekarza. Charakterystyczne objawy kliniczne skłaniają lekarza do wykonania badań.
Dawniej częściej stosowano radiologiczne badanie kontrastowe żołądka i dwunastnicy. W tym badaniu pacjent połyka specjalny kontrast, wypełniający stopniowo przełyk i dalsze części przewodu pokarmowego – kontrast po wykonaniu zdjęcia rtg uwidacznia wrzody.
Ostatnio powszechnie wykonuje się gastroskopię (badanie endoskopowe żołądka). Dzięki kamerze i źródle światła wprowadzonym do żołądka oraz możliwości oglądania obrazu na monitorze badanie to pozwala na bezpośrednie oglądanie zmian chorobowych w żołądku. Pozwala również na pobranie do dalszego badania próbki zmienionych tkanek. Umożliwia to wykrycie obecności bakterii Helicobacter pylori (wykrycie zarazka w pobranym materiale; test na urazę). Ocenia się również, czy nie ma zmian wskazujących na nowotwór w niszy wrzodowej.
Dla wykrycia bakterii HP przeprowadza się test oddechowy z użyciem znakowanego węgla C13.
Inne badanie to oznaczenie podstawowego wydzielania kwasu w żołądku oraz podstawowe i po stymulacji sekretyną wydzielanie gastryny (gastryna powoduje wydzielanie kwasu). Bardzo duże wartości podstawowe wydzielania występują w zespole Zollingera – Ellisona. Zespół Zollingera – Ellisona polega na nadmiernym wydzielaniu gastryny przez gruczolak umiejscowiony w trzustce, stąd nadmierna kwaśność i wrzody.
Celem leczenia jest doprowadzenie do zagojenia się wrzodu oraz eliminacja czynników sprzyjających nawrotowi choroby. U większości chorych leczenie prowadzi się w domu. Do szpitala przyjmuje się pacjentów z powikłaniami choroby.
Należy unikać stresów, alkoholu, kawy i ostrych przypraw, konieczne jest zaprzestanie palenia papierosów. Posiłki o niewielkiej objętości powinny być przyjmowane regularnie. Odstępuje się od zalecanego dawniej mleka dla łagodzenia dolegliwości, które wprawdzie na krótką metę łagodzi ból, ale równocześnie powoduje zwiększenie produkcji kwasu żołądkowego.
Należy unikać niesteroidowych leków przeciwzapalnych, a tym bardziej łącznego stosowania ich z glikokortykosteroidami. Należy stosować się do zaleceń ogólnych oraz przyjmować leki ściśle według wskazań lekarza.
Najważniejszym etapem leczenia jest eradykacja („pozbycie się”) bakterii. Stosuje się antybiotyki, które mają usunąć Helicobacter pylori z żołądka. Przyjęto specjalne schematy leczenia – przez 7 dni pacjent przyjmuje dwa antybiotyki łącznie z lekiem blokującym wydzielanie kwasu (tzw. inhibitorem pompy protonowej), najczęściej omeprazolem. Oczywiście zanim zastosuje się ten schemat leczenia, należy potwierdzić obecność HP w ustroju.
Innymi stosowanymi lekami zmniejszającymi kwaśność w żołądku są pantoprazol i lansoprazol (podobnie jak omeprazol są inhibitorami pompy protonowej). Nie należy przyjmować ich przewlekle z uwagi na niebezpieczeństwo powstania zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka i nieodwracalnej bezkwaśności soku żołądkowego.
Inne leki to te, które blokują działanie histaminy na komórki wydzielające kwas w żołądku: cymetydyna (np. Tagamet) i ranitydyna (np. Ranigast, Zantac). Przyjmuje się je wieczorem, zmniejszają o połowę wydzielanie kwasu w żołądku.
Znaczną ulgę przynoszą pacjentom stosowane od lat preparaty zobojętniające działanie kwasu żołądkowego (związki magnezu, glinu – np. Alugastrin, Alusal), sprzedawane zazwyczaj bez recepty. Inne leki to leki osłaniające błonę śluzową przed działaniem kwasu (np. Sukralfat).
Lekiem działającym ochronnie na komórki, czyli cytoprotekcyjnie jest Mizoprostol (u kobiet tylko pod ścisłą kontrolą lekarską), stosuje się go u chorych przewlekle leczonych niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi. Jest to analog prostaglandyn.
Chirurgia zna wiele sposobów na leczenie choroby wrzodowej. Leki stosowane obecnie w chorobie wrzodowej są na tyle skuteczne, że leczenie operacyjne z powodu utrzymywania się dolegliwości należy dziś do rzadkości. Metody operacyjne są jednak niezbędne, gdy wystąpią powikłania (np. przedziurawienie wrzodu, nagły krwotok) oraz w zespole Zollingera – Ellisona (np. usunięcie gruczolaka wydzielającego gastrynę). Skuteczne leczenie farmakologiczne chroni przed wystąpieniem powikłań.
Powyższy artykuł stanowi tylko ogólną informację o chorobie wrzodowej. Choroba wrzodowa jest schorzeniem poważnym. W żadnym przypadku nie wolno jej lekceważyć i leczyć się na własną rękę. Zawsze należy skonsultować się z lekarzem, który dysponując odpowiednią wiedzą, możliwościami diagnostycznymi oraz wieloma lekami może zapewnić choremu pełne wyleczenie.