Zapalenie zatok przynosowych jest to proces zapalny błony śluzowej zatok przynosowych spowodowany zaburzeniem ich drenażu i wentylacji, będących następstwem zakażenia, alergii lub szczególnej budowy anatomicznej. Większość procesów zapalnych zatok jest wtórna do infekcji jam nosa. Ostre zapalenie zatok, gdy jest niewłaściwie leczone (lub nieleczone) może stać się przewlekłe i trwać wiele miesięcy.
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, że zapalenie zatok jest jedną z najczęstszych chorób, zapada na nią wiele osób. Zapalenie zatok przynosowych stanowi jedno z dziesięciu najczęściej stawianych rozpoznań medycznych. To dolegliwość, która często umyka świadomości chorego, gdyż jest zamaskowana dokuczliwymi objawami przeziębienia lub innej infekcji, której towarzyszy i która je wywołała.
Zatoki to wypełnione powietrzem przestrzenie w strukturze kostnej czaszki rozmieszczone symetrycznie wokół nosa i oczu (zatoki czołowe, szczękowe, komórki sitowe i zatoki klinowe). W pewnym sensie stanowią przedłużenie jam nosa - mają kontakt z jamą nosową poprzez ujście zatoki, wyścielone są błoną śluzową. Największe objętościowo są zatoki szczękowe znajdujące się po obu stronach nosa. Zatoki czołowe zlokalizowane są nad oczami, natomiast pozostałe są głębiej, za nasadą nosa.
Dokładna rola zatok nie jest do końca poznana. Uważa się, że ich rolą może być zmniejszenie ciężaru twarzoczaszki (puste jamiste przestrzenie sprawiają, że konstrukcja czaszki jest lekka, odporna na urazy i dobrze chroni mózg). Ponadto rolą zatok przynosowych jest zmiana właściwości przepływającego przez górne drogi oddechowe powietrza (nawilżenie i ogrzanie). Zatoki uważane są ponadto za swoiste „pudło rezonansowe” dla głosu.
Błona śluzowa zatok przynosowych, podobnie jak śluzówka nosa, posiada samooczyszczający się mechanizm śluzowo-rzęskowy i wytwarza duże ilości wydzieliny śluzowej, która nawilża nabłonek i zbiera zanieczyszczenia. Wiosłujący, wahadłowy ruch rzęsek znajdujących się na powierzchni błony śluzowej, powoduje wydalanie wydzieliny z zatok poprzez wąskie szczelinowate ujścia znajdujące się w jamach nosa, na zewnątrz.
Przyczyną zapaleń zatok przynosowych są najczęściej wirusy (głównie rinowirusy). Wirusy wywołują zazwyczaj łagodny przebieg choroby. Dochodzić jednak może do nadkażenia bakteryjnego. W zakażeniach pochodzenia bakteryjnego dominują gronkowce, pałeczka grypowa, moraxella i paciorkowce. Infekcje innymi patogenami, np. grzybiczymi dotyczą chorych z głębokimi zaburzeniami odporności.
Każda infekcja wirusowa (przeziębieniowa, grypowa) wywołuje stan zapalny i obrzęk błony śluzowej nosa i zatok przynosowych. Obrzęk śluzówki zamyka stopniowo drożne dotąd połączenia zatok z jamą nosową. Powoduje to powstanie podciśnienia w zatokach wskutek szybkiego przepływu powietrza jamą nosową. Podciśnienie w zatokach sprzyja wnikaniu do nich obecnych w śluzówce nosa wirusów i bakterii. Niewydalana, zbierająca się wydzielina staje się pożywką dla bakterii. Temperatura i wilgotność powietrza w jamach zatok sprzyjają namnażaniu się drobnoustrojów. Intensywne namnażanie się chorobotwórczych bakterii wywołuje rozwój zapalenia, gorączki oraz uszkodzenia nabłonka śluzówki zatok.
W praktyce klinicznej wyróżnia się najczęściej trzy typy przebiegu choroby, ze względu na czas trwania i skuteczność leczenia:
Zapalenie zatok zazwyczaj przejawia się zatkaniem i wodnisto-śluzowym lub ropnym wyciekiem z nosa, upośledzeniem węchu, ściekaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła. Towarzyszyć mogą takie objawy jak obrzęk powiek, drapanie w gardle, ból głowy i mięśni, ból twarzy lub szczęki oraz gorączka i osłabienie. Ból lub uczucie pełności w zatokach mogą zwiększać się przy ruchach głowy lub przy ucisku chorej zatoki.
W zapaleniu zatok czołowych ból nasila się przy pochyleniu głowy, zapalenie zatok szczękowych może powodować ból górnej szczęki, a zapalenie zatok klinowych – szczytu głowy. Infekcja zatok sitowych często powoduje obrzęk powiek. Zapalenie zatok przynosowych może obejmować np. tylko zatoki szczękowe – i być wywołane przez infekcję zębów i okostnej (zapalenie zębopochodne), częściej jednak obejmuje całość zatok przynosowych.
Wirusowe zapalenie zatok w przeciwieństwie do bakteryjnego zazwyczaj ma przebieg łagodny, bardziej typowy jest stan podgorączkowy, wydzielina ma charakter śluzowy, a chory może dodatkowo odczuwać bóle mięśni, gardła czy też brzucha. Po 48 godzinach trwania choroby zazwyczaj dochodzi do samoistnej poprawy, a ponad 75% chorych zdrowieje po 7-10 dniach – mówi się wtedy o samowyleczeniu. W zapaleniu o etiologii bakteryjnej objawy są bardziej nasilone (gorączka, ropna wydzielina z nosa, dotkliwy ból głowy lub twarzy).
W przewlekłym zapaleniu zatok typowe są okresowe zaostrzenia dolegliwości. Pacjenta nękają tępe miernie nasilone bóle głowy, uporczywy wyciek ropnej lub śluzowo-ropnej wydzieliny z nosa oraz jej ściekanie po tylnej ścianie gardła, co może powodować przewlekłe pokasływanie, drapanie w gardle i zmianę barwy głosu.
Ostre zapalenie zatok powikłane bakteryjnie ma zwykle ciężki przebieg. Rozpoznaje się je po opisanych powyżej objawach (np. po wysokiej gorączce, ropnej wydzielinie i silnym bólu). W tym przypadku stosuje się antybiotykoterapię pod kontrolą lekarza, przez ok. 10-14 dni. Celem antybiotykoterapii jest eliminacja zakażenia bakteryjnego oraz zapobieganie ewentualnym powikłaniom. Ponadto leczy się dokuczliwe objawy stanu zapalnego (tzw. leczenie objawowe) – obrzęk śluzówki, ból zatok i głowy, gorączkę, kaszel, itp.
Jeśli nie nastąpiło zakażenie bakteryjne wówczas mamy do czynienia z łagodnym przebiegiem ostrego zapalenia zatok. Objawy wirusowego zapalenia ustępują zwykle po kilku dniach, wraz z cofaniem się infekcji wirusowej górnych dróg oddechowych. W takich, przypadkach stosuje się tzw. leczenie objawowe - leczenie to jest wspólne dla wirusowego i bakteryjnego zapalenia zatok, w bakteryjnym zapaleniu zatok jest leczeniem wspomagającym antybiotykoterapię.
Celem leczenia objawowego jest zwalczenie stanu zapalnego powodującego obrzęk śluzówki nosa i zatok oraz upłynnienie zalegającej w zatokach wydzieliny. Ponadto zwalczenie bólu zatok, bólu głowy oraz gorączki. Stosuje się tutaj leki obkurczające błonę śluzową (w postaci kropli lub aerozoli do nosa), u starszych dzieci doustnie preparaty pseudoefedryny (maksymalnie do 4 dni). Ponadto niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. paracetamol, ibuprofen), które działają również przeciwgorączkowo. Kolejną grupą leków są leki mukolityczne (rozrzedzające zgęstniałą wydzielinę, w postaci np. kropli do nosa, aerozoli, płukanek - płukanie jamy nosowej solą fizjologiczną). Ponadto można stosować zabiegi takie jak np. inhalacje ziołowe z parą wodną, saunę, ciepłe kompresy w celu wspomożenia ewakuacji wydzieliny. Przy niepowodzeniu leczenia zachowawczego w razie potwierdzenia radiologicznie poziomu płynu w zatoce wskazana może być punkcja zatoki.
Podstawą leczenia przewlekłego zapalenia zatok jest antybiotykoterapia na podstawie antybiogramu (leczenie celowane, po ustaleniu, na jaki antybiotyk bakteria jest wrażliwa). Antybiotykoterapia prowadzona jest przez dłuższy czas niż w przypadku procesu ostrego. Ponadto stosuje się opisane powyżej leczenie objawowe.
W razie nieskuteczności leczenia farmakologicznego przewlekłego zapalenia zatok stosowane są metody leczenia chirurgicznego. Leczenie operacyjne ma na celu przywrócenie drożności nosa, drenażu i uzyskanie odpowiedniej wentylacji zatok (usunięcie chorych tkanek, wytworzenie drożnego połączenia zatok z jama nosową, czy też plastyka przegrody nosowej). Szczególne znaczenie ma wprowadzenie do technik operacyjnych funkcjonalnej endoskopowej operacji zatok przynosowych. Podjęcie decyzji o leczeniu chirurgicznym zatok wymaga dokładnej diagnostyki obrazowej. Wartościowy diagnostycznie obraz dostarcza tomografia komputerowa.
Nawrotowe zapalenia są zwykle etapem przejściowym do przewlekłego zapalenia zatok. Przyczynami nawrotów choroby i utrwalenia się zapalenia przewlekłego mogą być: zaburzenia drożności nosa (np. skrzywienia przegrody nosa, polipy nosa, ciało obce w nosie) alergia (obecność alergicznego nieżytu nosa sprzyja długotrwałym obrzękom błony śluzowej i upośledzeniu drożności ujść zatok), zaburzenia immunologiczne, uszkodzenia i zaburzenia czynności tzw. aparatu rzęskowo-śluzowego nabłonka śluzówki nosa i zatok, zły stan migdałków podniebiennych, zwłaszcza migdałka gardłowego (u dzieci), zapalenie ucha, zanieczyszczone środowisko życia i pracy, palenie papierosów oraz niezdrowy styl życia (np. brak ruchu, złe odżywianie, nadmiar używek).
Powikłania zapalenia zatok zdarzają się rzadko, częstsze są w zapaleniach przewlekłych niż ostrych. By nie dopuścić do wystąpienia powikłań, nie należy bagatelizować sobie choroby, trzeba stosować się ściśle do zaleceń lekarskich. Powikłania te mogą być dużym zagrożeniem dla zdrowia. Powikłania oczodołowe są najczęściej następstwem zapalenia zatok czołowych lub sitowych. Powikłania te są bardzo niebezpieczne, gdyż zagrażają trwałym upośledzeniem ostrości wzroku lub nawet ślepotą. Najczęstszym powikłaniem jest zapalny obrzęk powiek, który bywa niekiedy pierwszym etapem rozwoju powikłań zagrażających życiu, głównie wewnątrzczaszkowych. Zatokopochodne powikłania wewnątrzczaszkowe (ropniaki, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) występują rzadko, ale cechują się dużą śmiertelnością. Dlatego najmniejsze ich podejrzenie wymaga szybkiej konsultacji laryngologicznej i neurologicznej. Zapalenie kości czaszki jest zwykle powikłaniem ostrego zapalenia zatok czołowych. W większości przypadków przestrzeganie zaleceń właściwej antybiotykoterapii oraz postępowania objawowego prowadzi do wyleczenia i zapobiega groźnym powikłaniom.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest zapalenie zatok przynosowych. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.