Zaawansowana niewydolność układu żylnego kończyn dolnych prowadzić może do powikłań zwanych owrzodzeniami podudzi. Zazwyczaj owrzodzenia podudzi występują u osób po 60 roku życia. Mają one postać bolesnych, przewlekłych i trudno gojących się ran, którym często towarzyszy przykry zapach. Pacjent poza cierpieniem fizycznym powodowanym przez ranę jest przygnębiony, często izoluje się od otoczenia.
Owrzodzenia pojawiają się najczęściej (75% przypadków) u pacjentów z rozwijającą się od dłuższego czasu niewydolnością żylną - zagrożeni owrzodzeniami będą więc pacjenci posiadający od wielu lat nieleczone żylaki kończyn dolnych, pacjenci po przebytych zakrzepicach żył głębokich. Są także osoby z owrzodzeniami podudzi spowodowanymi chorobami tętnic, urazami, chorobami o mieszanej etiologii tętniczo-żylno-limfatycznej lub osoby chorujące na cukrzycę.
Jak wspomniano najczęściej (u ok. 75% chorych) przyczyną powstawania owrzodzeń podudzi jest zaawansowana niewydolność żył kończyn dolnych, w której dochodzi do zaburzeń krążenia żylnego w kończynach dolnych i uszkodzenia zastawek żylnych – skutkiem jest zastój krwi i zwiększone jej ciśnienie w naczyniach żylnych.
Zastawki kontrolują przepływ krwi, tak aby płynęła ona tylko w kierunku serca, by nie cofała się. W przypadku uszkodzenia i nieprawidłowego działania zastawek krew spływa z powrotem do kończyny dolnej, nie przesuwa się w stronę serca. Ścianki żył tracą swoją elastyczność i sprężystość, grubieją. Zwiększa się ciśnienie krwi w układzie żylnym, które jeśli nie jest leczone powoduje uszkodzenia kolejnych zastawek i żył powierzchownych.
Są czynniki ryzyka niezależne od modelu życia i sposobu postępowania zdrowotnego. Należą do nich wiek, płeć żeńska oraz czynniki dziedziczne - statystyczne ryzyko rozwoju żylaków u osoby, której jedno z rodziców ma żylaki wynosi 42%, jeśli oboje - ryzyko wzrasta do 89%.
Są też czynniki na które człowiek ma wpływ. Czynnikiem ryzyka rozwoju niewydolności żylnej jest otyłość, siedzący (np. praca w biurze, kierowca) lub stojący (np. fryzjer, sprzedawca) tryb życia. W przypadku takiego charakteru pracy należy zadbać o usprawnianie krążenia w nogach. Najprostszym sposobem są częste spacery, rekreacyjna jazda na rowerze, pływanie, itp.
Ruch jest bardzo istotnym czynnikiem profilaktycznym. Aktywność fizyczna powoduje uruchamianie tzw. „pompy łydkowej”. Skurcze mięśni nóg pobudzają krążenie żylne, przepychając krew w kierunku serca – krew nie zalega w żyłach.
W początkowym etapie niewydolności żylnej uwagę może zwrócić uczucie ciężkości nóg, zwłaszcza w godzinach wieczornych. Pojawić się mogą tzw. pajączki i żyły siateczkowate. Kolejnym etapem rozwoju choroby żył są pojawiające się obrzęki wokół kostek, potem również obrzęki całego podudzia. Z czasem powstawać mogą żylaki, czyli trwałe poszerzenie żył powierzchownych. W zaawansowanej chorobie widoczne są zmiany troficzne skóry, czyli przebarwienia, wypryski i stwardnienia. Jest to wynik trwającej wiele lat niewydolności żylnej - tkanki zmieniły się, gdyż nie były odpowiednio dotlenione i odżywiane. Stają się więc coraz bardziej „zatrute” toksycznymi produktami przemiany materii. Zmiany troficzne, przebarwienia to bardzo niepokojący objaw, ponieważ potem pojawią się swędzenie, wypryski, pęknięcia pokrywającej żylaki zniszczonej skóry i następnie owrzodzenie podudzi – otwarta rana.
Leczenie owrzodzeń podudzi jest trudne. Właściwie prowadzone trwa około jednego miesiąca do kilku miesięcy. Wymaga systematycznych zmian opatrunków i wytrwałej współpracy z lekarzem ze strony pacjenta.
Lekarz ocenia przyczynę owrzodzenia, stopień nasilenia niewydolności żylnej, wykonuje się też badanie USG dopplerowskie przepływu krwi. Po badaniu stanu i wydolności układu żylnego lekarz zadecyduje, jakie środki zastosować.
W przypadku owrzodzeń będących konsekwencją zaawansowanej niewydolności żylnej, obrzęków podudzi, nieleczonych żylaków postępowanie obejmuje w pierwszej kolejności likwidację obrzęku poprzez kompresję – likwidacja obrzęku jest warunkiem koniecznym zagojenia się owrzodzenia. Kompresja (leczenie uciskowe) zmniejsza obrzęk tkanki podskórnej, przepuszczalność naczyń oraz procesy wykrzepiania. Przed terapią uciskową należy sprawdzić stan krążenia obwodowego (wskaźnik API, USG dopplerowskie naczyń). Ucisk u osoby z upośledzonym napływem tętniczym może bowiem doprowadzić do nasilenia niedokrwienia. W kompresoterapii znajdują zastosowanie elastyczne jak i nieelastyczne bandaże, a także różne rodzaje pończoch czy rajstop uciskowych. Stosuje się w tym celu materiały o kontrolowanym stopniu kompresji, które mają za zadanie zmniejszyć dolegliwości u chorych (przeciwdziałanie obrzękowi i zastojowi limfatycznemu). Dzięki uciskowi dochodzi do zmniejszenia średnicy naczynia żylnego i przepuszczalności włośniczkowej, co ułatwia powrót żylny i tym samym zmniejsza zastój krwi w naczyniu żylnym.
Leczenie objawowe zmierzające do zagojenia rany polega na zakładaniu tzw. opatrunków okluzyjnych likwidujących tkankę martwiczą wraz ze wspomagającym leczeniem farmakologicznym. W ranie przewlekłej, jaką jest owrzodzenie podudzi, ma miejsce przedłużenie okresu zapalnego. Celem postępowania lekarza jest zastąpienie procesów zapalnych procesami tworzenia się prawidłowej tkanki i przywrócenie równowagi czynników warunkujących prawidłowy proces gojenia się.
Lekarz oczyszcza ranę, niekiedy chirurgicznie. Leczenie zakażonej rany polega głównie na leczeniu miejscowym: stosuje się leki antyseptyczne, leki enzymatyczne (oczyszczające owrzodzenie) lub nieenzymatyczne środki biologiczne oparte na żelach hydrokoloidowych i hydrożelach (np. specjalne opatrunki hydrożelowe i hydrokoloidowe). Jako środki antyseptyczne do oczyszczania owrzodzenia wykorzystuje się preparaty, które nie uszkadzają tworzącej się ziarniny. Niektóre środki mają wprawdzie działanie bakteriobójcze, ale wpływają toksycznie na proces angiogenezy (tworzenia się naczyń krwionośnych) i odbudowy zdrowej tkanki, stąd dla bezpieczeństwa chorego należy stosować tylko środki zalecone przez lekarza.
Antybiotyki zastosowane na powierzchnię owrzodzenia często opóźniają ziarninowanie, mogą drażnić powierzchnię owrzodzenia, mogą przyczynić się do powstania oporności bakterii, działać toksycznie na tkanki, a także wywoływać uczulenia. Doustne podawanie antybiotyków stosuje się rzadko, gdy wokół owrzodzenia występuje stan zapalny tkanki podskórnej połączony z dużą bolesnością owrzodzenia (najpierw wykonuje się wymaz z owrzodzenia i posiew bakteriologiczny z antybiogramem). W oczyszczaniu owrzodzeń powinno się podawać różne środki i zmieniać je w zależności od stanu rany i etapu gojenia.
W leczeniu owrzodzeń podudzi nie zaleca się tradycyjnych opatrunków z gazy, które łatwo przemiękają, przylegają do rany, a ponadto ich zmienianie jest bolesne, powoduje odrywanie strupa utworzonego już z nowych tkanek. Gojenie owrzodzenia w pierwszej fazie leczenia ułatwić mogą nowoczesne gotowe opatrunki dostępne w aptekach, które dzięki swej strukturze i nasączeniu odpowiednimi preparatami umożliwiają oczyszczenie rany. Pomagają one usunąć tkankę martwiczą, która opóźnia tworzenie się ziarniny, chronią ranę przed zanieczyszczeniem oraz zakażeniem.
Po ustąpieniu procesu zapalnego i powrocie równowagi w owrzodzeniu zaczyna tworzyć się ziarnina. Jest ona złożona z nowo utworzonych naczyń krwionośnych (angiogeneza), które są „zawieszone” pomiędzy włóknami kolagenu oraz niedojrzałej macierzy pozakomórkowej. Ziarnina wypełnia ubytki tkanki, stanowi barierę przed bakteriami. Aby ziarnina nie przerastała brzegów rany, lekarz może stosować różne metody, np. laser, na krótko kremy z kortykosteroidami. Można też nałożyć pacjentowi dodatkowy opatrunek uciskowy lub współpracujące z procesem gojenia półprzepuszczalne perforowane opatrunki aktywne. Ułatwiają one proces angiogenezy, umożliwiają wymianę gazową, zapewniają właściwą temperaturę i wilgotność, nie stanowią pożywki dla bakterii, a także wchłaniają wysięk. Stwarzają właściwe warunki do naturalnego gojenia się rany i umożliwiają narastanie zdrowej tkanki, jak również tworzą substancje żelowe na powierzchni owrzodzenia, które pochłaniają bakterie. Niektóre opatrunki zawierają dodatkowo środki odkażające lub antybiotyki. Decyzję o tym, jaki opatrunek należy założyć podczas danego etapu gojenia się, powinien podejmować lekarz, który dobiera ich rodzaj do stanu owrzodzenia, stopnia nawodnienia rany, jej głębokości i umiejscowienia.
W farmakoterapii wspomagającej zalecane leki poprawiają napięcie ściany żylnej, a także przeciwdziałają skutkom zaburzeń w mikrokrążeniu oraz zastojowi limfatycznemu, które współistnieją w patologii żylnej. Wiele przypadków zmusza do stosowania leków przeciwzakrzepowych.
Jedną z metod leczenia owrzodzeń podudzi, gdy te mają dużą powierzchnię, a inne metody leczenia nie przynoszą efektu jest chirurgiczne wykonanie przeszczepu skóry. Lekarz może zastosować autoprzeszczep (pobranie własnej skóry pacjenta z innej okolicy ciała), a także materiały powstałe w wyniku tzw. inżynierii tkankowej, które są zbliżone do ludzkich tkanek. W fazie badań i eksperymentów znajdują się tzw. czynniki wzrostowe, które - jak się przypuszcza - mogą przyspieszać gojenie się rany.
Po wyleczeniu miejscowym owrzodzenia prowadzi się leczenie przyczynowe, polegające na usunięciu chorego naczynia żylnego za pomocą metod operacyjnych lub skleroterapii. Skleroterapia to metoda polegająca na likwidacji żylaków poprzez śródnaczyniowe wstrzyknięcia chemicznych środków obkurczających (sklerytujących), co ma wywoływać jego zarośnięcie. Stanowi uzupełnienie metody operacyjnej, jak również we wczesnych przypadkach całkowicie zastępuje leczenie operacyjne. Kolejną metodą jest operacyjne usunięcie zmienionych żylakowato naczyń oraz podwiązanie niewydolnych perforatorów (żył biegnących w głąb podudzia do mięśni).
Łatwiej jest zapobiegać chorobie niż ją leczyć. Dlatego celem profilaktyki początkowego stadium choroby niewydolności żylnej kończyn dolnych jest usprawnienie odpływu krwi z nóg oraz wzmocnienie ścian żył. Określone działania wspierane są lekami wzmacniającymi zastawki i ścianę naczynia krwionośnego.
Profilaktyka owrzodzeń u osób z cechami niewydolności żylnej (obrzęki podudzi, żylaki) opiera się na trzech czynnikach. Pierwszy to stosowanie metod uciskowych, które między innymi powodują zmniejszenie średnicy naczynia żylnego oraz zmniejszają przestrzeń, w której może zatrzymywać się płyn. Zaleca się noszenie indywidualnie dobranych (przez lekarza) rajstop, podkolanówek i pończoch uciskowych o stopniowanym ucisku lub stosowanie profesjonalnych bandaży (metoda wymaga nauki poprawnego zakładania bandaża).
Drugim sposobem jest nabranie określonych nawyków zachowań (w zależności od indywidualnych możliwości) w czasie pracy, czy też spoczynku. Zaleca się zatem wypoczywanie z nogami uniesionymi o 10-15 cm ponad poziom serca (podczas leżenia, spania). Należy unikać długiego stania lub siedzenia, należy natomiast często spacerować, pływać, jeździć na rowerze. Aktywność fizyczna powoduje uruchamianie tzw. „pompy łydkowej” - skurcze mięśni pobudzają krążenie żylne, popychając krew w kierunku serca. Należy unikać ogrzewania nóg (np. unikać gorących kąpieli, sauny, przesiadywania blisko przy kominku), wyczynowego sportu, dźwigania ciężarów. Należy dbać o zachowanie właściwej masy ciała, czyli niedopuszczanie do otyłości. Odstawienie alkoholu i rzucenie palenia ma również duże znaczenie w zachowaniu zdrowia naczyń żylnych.
Czynnikiem trzecim w zapobieganiu zaawansowanej niewydolności żylnej jest farmakoterapia. Zastosowanie znajdują leki poprawiające krążenie, rozszerzające naczynia krwionośne, zmniejszające agregację (zlepianie się) płytek krwi, a także stężenie fibrynogenu i odkładanie się fibryny w ścianach naczyń. Najczęściej zalecanymi lekami są trokserutyna, diosmina, pentoksyfilina, leki przeciwzakrzepowe oraz preparaty z kasztanowca zwyczajnego. O farmakoterapii decyduje lekarz.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemach, jakimi są owrzodzenia podudzi i niewydolność żył kończyn dolnych. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.