Bóle, obrzęki i zniekształcenia stawów, to typowe objawy choroby zwyrodnieniowej. Choroba ta dotyka ponad 60% osób powyżej 60 roku życia, częściej kobiet. Choroba zwyrodnieniowa jest najczęstszą chorobą stawów. Z powodu zwyrodnienia stawów, co trzynasta osoba codziennie przyjmuje leki przeciwbólowe.
Proces zwyrodnieniowy dotyka najczęściej dużych stawów, głównie stawów kolanowych i stawów biodrowych. Zmiany chorobowe mogą także pojawiać się w kręgosłupie oraz w niektórych stawach rąk.
Przyczyną dolegliwości jest uszkodzenie chrząstki stawowej (ochronnej warstwy pokrywającej kość w stawach) a następnie leżącej pod chrząstką samej kości. Takie uszkodzenie wywołuje zapalenie okolicznych tkanek.
Choroba zwyrodnieniowa stawów powstaje wskutek „zużycia” stawów. Urazy mechaniczne, stałe obciążanie stawów w ciągu całego życia doprowadza do mechanicznego ścierania się chrząstki. Stawy poddawane są większym obciążeniom w przypadku nadwagi i otyłości (!), w przypadku wad postawy lub zaburzeń czucia.
Udział w powstawaniu choroby zwyrodnieniowej ma także starzenie się samej chrząstki – z wiekiem dochodzi do rozluźnienia jej włóknistej struktury, co osłabia odporność na obciążenia. Pewne znaczenie mają również czynniki genetyczne.
Chrząstka ulega także uszkodzeniu w przewlekłych stanach zapalnych stawów (w takich chorobach jak reumatoidalne zapalenie stawów, dna moczanowa).
Organizm broni się przed uszkodzeniem chrząstki stawowej, dlatego równolegle obok procesów uszkadzających chrząstkę zachodzą zmiany regeneracyjne. Ostatecznie jednak dochodzi do uszkodzenia powierzchni stawu, tworzenia nadżerek i torbieli pod chrząstką. Zmianom zapalnym ulega błona maziowa - warstwa wyściełająca staw od wewnątrz. Procesy odtwórcze doprowadzają do powstania tkanki bliznowatej i nowej warstwy kości pod chrząstką. Staw taki jest jednak zwyrodniały, jego nierówna powierzchnia jest przyczyną bólu, sztywności, utrudnień ruchu.
Najważniejszym i najbardziej dokuczliwym objawem choroby zwyrodnieniowej jest ból stawów. Występuje podczas ruchu, a maleje bądź ustępuje w spoczynku. Kolejnym objawem choroby jest sztywność w stawach, szczególnie po okresie dłuższego bezruchu (sztywność poranna). Po rozruszaniu się, któremu może towarzyszyć tzw. trzeszczenie w kościach, to uczucie sztywności mija. Stawy mogą być bolesne w dotyku, nadmiernie ocieplone i obrzęknięte. Wokół stawów palców rąk często można stwierdzić guzki. W zaawansowanej chorobie obserwuje się zniekształcenie stawów, kości skierowane są w stosunku do siebie pod nieprawidłowymi kątami. Może dojść również do ograniczenia ruchomości zajętych stawów.
Choroba zwyrodnieniowa nie jest tym samym, co inne choroby stawów. Zupełnie inną jednostką chorobową, mającą inne podłoże i przyczyny oraz inaczej leczoną jest np. reumatoidalne zapalenie stawów. Istnieje szereg chorób reumatycznych, których objawami mogą być bóle i obrzęki stawów.
Przyczyną dolegliwości stawowych może być uraz stawu, deformacja pourazowa stawu, zapalenie na tle zakaźnym (np. ropne zapalenie stawu) lub zapalenie spowodowane obecnością kryształów (np. w dnie moczanowej), wielokrotne wylewy krwi do stawu (w hemofilii).
W zależności od obrazu klinicznego i podejrzeń lekarza, wykonuje się szereg badań laboratoryjnych, mających na celu wykluczenie innych przyczyn dolegliwości. Ma to ogromne znaczenie dla właściwego przyczynowego leczenia choroby. Ponadto ważne dla rozpoznania jest wykonanie zdjęcia radiologicznego stawu.
Koksartroza.
Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych (coxarthrosis) należą do najczęstszych i najważniejszych form choroby. Obciążenie stawu biodrowego jest bardzo duże. Pacjenci skarżą się na ból w okolicy pachwiny, choć może on również promieniować do kolana, będąc przyczyną pomyłek diagnostycznych. Ból maleje podczas spoczynku. Później dołącza się także ograniczenie ruchów. Chory miewa trudności z założeniem nogi na nogę, częste jest skrócenie chorej kończyny np. na skutek przykurczu w stawie. W tej postaci choroby zwyrodnieniowej wykorzystuje się często wstawianie w miejsce zniszczonego stawu sztucznej endoprotezy (operacyjnie).
Gonartroza.
To choroba zwyrodnieniowa stawów kolanowych (gonarthrosis). Zwyrodnienie stawu kolanowego występuje częściej u kobiet, zwłaszcza starszych i otyłych. Podstawą do rozpoznania choroby zwyrodnieniowej kolana jest ból w stawie i jego okolicy nasilający się przy ruchach, przy wstawaniu, przy chodzeniu po schodach, w czasie noszenia ciężkich przedmiotów i ustępujący w spoczynku. Nieleczona gonartroza doprowadza do przykurczów i zniekształceń stawów.
Zmiany w kręgosłupie.
Częstym umiejscowieniem zmian zwyrodnieniowych są stawy kręgosłupa. Zwyrodnieniu ulegają krążki międzykręgowe, czyli struktury oddzielające kręgi od siebie oraz stawy międzykręgowe. Na zdjęciach rtg u ponad połowy badanych dorosłych widać zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, choć nie oznacza to automatycznie, że wywołują one objawy bólowe. Ból pojawia się w ruchu, a ustępuje lub maleje w spoczynku, co różni go od innych przyczyn bólu pleców. Późniejszym objawem jest ograniczenie ruchomości odpowiednich odcinków kręgosłupa. Zmiany zwyrodnieniowe (np. osteofity – wyrośla kostne) mogą uciskać wychodzące z rdzenia kręgowego nerwy, będąc przyczyną rwy kulszowej bądź rwy ramieniowej. Chociaż są to choroby neurologiczne, to u ich podłoża leży powszechnie występująca choroba zwyrodnieniowa stawów.
Zmiany w stawach palców rąk.
Również tych stawów może dotyczyć choroba zwyrodnieniowa.
Niestety nie ma sposobu na trwałe wyleczenie choroby zwyrodnieniowej stawu, ale odpowiednie leczenie zachowawcze może zmniejszyć dolegliwości bólowe, utrzymać lub nawet zwiększyć zakres ruchów w stawach i ograniczyć kalectwo.
Ważnym sposobem odciążenia stawów jest redukcja otyłości i nadwagi (dieta, ćwiczenia, rehabilitacja). Kinezyterapia to leczenie ruchem pod kontrolą rehabilitantów. Rehabilitacja to jeden z elementów przygotowania do ewentualnego planowego leczenia operacyjnego zmian zwyrodnieniowych. W chorobie zwyrodnieniowej kolana chodzi głównie o wzmocnienie mięśnia czworogłowego uda, a w przypadku zwyrodnień stawu biodrowego o wzmocnienie mięśni kończyn dolnych oraz obręczy biodrowej.
U chorych z chorobą zwyrodnieniową stawu biodrowego dochodzi w miarę postępu choroby do znacznego ograniczenia zakresu wykonywanych czynności codziennych: chodzenia, ubierania, toalety. Konieczne jest wtedy odpowiednie zaopatrzenie ortopedyczne w laski i kule łokciowe, a w miarę postępu choroby, o ile jest to niezbędne, także w specjalne chodziki lub balkoniki. Zmniejszają one obciążenie stawu i w konsekwencji zmniejszają dolegliwości bólowe oraz umożliwiają bardziej sprawne poruszanie się.
U chorych ze zwyrodnieniem i niestabilnością kolana pomocne bywa noszenie lekkiej łuski stabilizującej. Właściwe dobranie sprzętu ortopedycznego ma ogromne znaczenie.
Aby leczenie farmakologiczne było bezpieczne powinno być prowadzone według zaleceń i pod kontrola lekarza.
Obecnie nie ma niestety leków, które powodowałyby cofanie się zmian chorobowych zachodzących w błonie maziowej stawu dotkniętego chorobą zwyrodnieniową. Stosuje się jedynie leczenie łagodzące objawy choroby.
W początkowym okresie choroby zwyrodnieniowej kolan leczenie można rozpocząć od miejscowego stosowania leków przeciwbólowych w postaci maści i żeli wcieranych w skórę 4-5 razy dziennie Dobre efekty daje fizykoterapia z wykorzystaniem żeli przeciwzapalnych, np. popularne ultradźwięki.
Leki podawane ogólnie w chorobie zwyrodnieniowej stosuje się głównie w celu zmniejszenia bólu. Skutecznymi lekami w zwalczaniu bólu zwyrodnieniowego są niesteroidowe leki przeciwzapalne, tzw. NLPZ (są to miedzy innymi paracetamol, diklofenak, piroxycam, ibuprofen, naproxen, ketoprofen). Z uwagi na działania uboczne leków przeciwbólowych o ich stosowaniu decyduje lekarz. Powinno się stosować równocześnie leki działające osłonowo na żołądek. Skuteczność poszczególnych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych jest właściwie porównywalna, chociaż występują znaczne różnice w reakcji na te leki u różnych osób. Paracetamol jest doustnym lekiem przeciwbólowym pierwszego wyboru i - jeśli jest skuteczny - preferowanym analgetykiem doustnym do przewlekłego stosowania. Po inne leki należy sięgnąć, gdy paracetamol okaże się nieskuteczny. Należy pamiętać o tym, że nie wolno przekraczać dawki dobowej.
Nie można zapominać o licznych działaniach niepożądanych leków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Najczęstsze i najgroźniejsze powikłania po NLPZ dotyczą przewodu pokarmowego, układu krwiotwórczego i nerek. Bezwzględnym przeciwwskazaniem do ich stosowania jest czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy.
Pamiętać należy także o tym, że nie należy stosować równocześnie dwóch lub więcej leków z tej grupy, ponieważ znacznie rośnie wtedy ryzyko wystąpienia skutków ubocznych bez zwiększania skuteczności leczenia.
Nowe leki przeciwzapalne i przeciwbólowe, które niedawno zsyntetyzowano to rofekoksyb i celekoksyb - nie wywołują działań ubocznych, które są związane z tradycyjnymi niesteroidowymi środkami przeciwzapalnymi.
U chorych ze zwyrodnieniem stawu kolanowego, gdy w kolanie pojawia się wysięk w jamie stawowej i miejscowe objawy zapalenia (ból, zaczerwienienie, nadmierne ocieplenie i obrzęk), jest uzasadnione stosowanie dostawowo preparatów steroidowych czasem z wcześniejszym odciąganiem ze stawu zgromadzonego tam płynu. Nie powinno się jednak wstrzykiwać steroidów do dużych stawów częściej niż 3-4 razy w roku, z obawy przed nasileniem uszkodzenia chrząstki stawowej.
Nadzieje wiąże się z nowymi lekami mającymi działać ochronnie na chrząstkę stawową (metaloproteazy, kwas hialuronowy, siarczan chondroityny). Rola tych środków w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów wymaga jednak dopiero ustalenia.
Chorzy z zaawansowaną chorobą zwyrodnieniową, u których dolegliwości bólowe nie ustępują po lekach i którzy mają coraz większe trudności w wykonywaniu codziennych czynności powinni skontaktować się z ortopedą w celu rozważenia wskazań i możliwości leczenia operacyjnego. Radykalną operacją z całkowitą wymianą stawu jest alloplastyka, czyli założenie endoprotezy (wewnętrznej protezy) stawu kolanowego lub biodrowego. U zdecydowanej większości chorych zabieg ten zapewnia znaczne zmniejszenie bólu i poprawę w poruszaniu się.
Powyższy artykuł stanowi jedynie zarys wiedzy o chorobie zwyrodnieniowej stawów. Pamiętać należy, że nie wszystkie dolegliwości stawowe powodowane są przez chorobę zwyrodnieniową – przyczyna może być inna – wówczas również leczenie i postępowanie jest zupełnie inne. W przypadku wątpliwości należy udać się po poradę do lekarza. Lekarz ma wiedzę dotyczącą chorób, ich profilaktyki i leczenia. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.