O sercu mówi się wiele – od dawna jako o symbolu miłości i dobroci, ostatnio też dużo uwagi poświęca się zdrowiu serca. Na świecie obserwuje się wzrost zachorowalności na choroby serca (choroba wieńcowa, zawał serca), co związane jest w dużej mierze z niewłaściwym postępowaniem zdrowotnym. Serce ma swoich „wrogów”, których można z powodzeniem unikać – jest niestety odwrotnie – ludzie często narażają swoje serca na kontakt ze szkodliwymi czynnikami. Zdrowe serce to dłuższe życie, warto więc wiedzieć, jak o nie dbać i czego należy się wystrzegać.
Głównymi wrogami serca są podwyższone stężenie cholesterolu we krwi, nadciśnienie tętnicze, otyłość, dieta obfitująca w tłuszcze nasycone, palenie tytoniu oraz mała aktywność fizyczna. Najlepiej by nie mieć z tymi tzw. czynnikami ryzyka chorób serca nigdy do czynienia – a więc nie palić, uprawiać sport, nie dopuścić do nadwagi itp – wtedy serce jest względnie bezpieczne. Czasem jednak niekorzystna sytuacja już zaistniała (np. nałóg palenia tytoniu), a czasem – co gorsze - ci „wrogowie serca” działają w sojuszu (np. palenie tytoniu, otyłość, nadciśnienie tętnicze i brak aktywności fizycznej u jednej osoby) i trzeba zwalczać wiele czynników jednocześnie.
Oprócz tych czynników ryzyka chorób serca, które można zwalczać, jest też kilka takich, na które niestety nie można wpływać. Są to tak zwane niemodyfikowalne czynniki ryzyka: wiek, płeć męska, predyspozycja rodzinna.
Nadciśnienie tętnicze to nic innego jak utrwalone, czyli wykazane w kilku pomiarach podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi powyżej normy (wynik wyższy niż 140/90 mm Hg). Nadciśnienie tętnicze jest chorobą bardzo rozpowszechnioną, to jedna z plag współczesnej cywilizacji. Najczęściej ujawnia się po czterdziestym roku życia. Objawami podwyższonego ciśnienia tętniczego mogą być bóle głowy, zwłaszcza poranne, uczucie niepokoju, zaczerwienienie twarzy, czy szum w uszach. Choroba przebiega jednak często bez żadnych objawów klinicznych, ludzie nie wiedzą nawet o tym, że ten problem ich dotyczy. Podwyższone ciśnienie tętnicze stwierdzane jest często przypadkowo, podczas rutynowych pomiarów w gabinecie lekarskim. Nadciśnienie tętnicze zazwyczaj „nie boli”, nie przeszkadza w codziennym życiu, a jednak jest bardzo niebezpieczne.
Zwiększone ciśnienie tętnicze w naczyniach to zwiększona, nadmierna siła działająca na ściany małych i dużych tętnic. Im dłużej trwa nadciśnienie tym poważniejsze zmiany. Zmiany naczyniowe charakterystyczne dla nadciśnienia tętniczego prowadzą do powikłań narządowych, które stanowią główny problem tej choroby, a także główną przyczynę zgonów. Narażone są zwłaszcza serce, mózg (udary mózgu), nerki, oczy (siatkówka) i duże naczynia.
W przebiegu nieleczonego lub leczonego nieskutecznie nadciśnienia dochodzi do przerostu lewej komory i jej niewydolności. Nadciśnienie tętnicze sprzyja przyspieszonemu rozwojowi choroby niedokrwiennej serca, jest ono jednym z głównych czynników ryzyka zawału serca. Nadciśnienie tętnicze jest przyczyną poważnych arytmii serca.
Głównymi czynnikami ryzyka podwyższonego ciśnienia tętniczego są wiek powyżej 60 lat (szacuje się, że po 65 roku życia nadciśnienie występuje w Polsce u ok. 50% osób), płeć męska, obciążenie rodzinne, cukrzyca typu 2 i palenie papierosów. Nadciśnieniu tętniczemu sprzyja też nadużywanie alkoholu i niewielka aktywność fizyczna, dieta zawierająca dużo soli, a mniej potasu, otyłość. Ponadto stres, związany z codziennym życiem, jest również czynnikiem sprzyjającym wzrostom ciśnienia.
Jak zapobiegać nadciśnieniu tętniczemu i jego powikłaniom (w tym chorobom serca)? By zredukować ryzyko zachorowania, należy zaprzestać palenia tytoniu oraz używania alkoholu, uregulować masę ciała, dobrze leczyć cukrzycę, przestrzegać diety i być aktywnym fizycznie. Całkowicie należy odstawić sól. Leczenie niefarmakologiczne może okazać się skuteczne i nie będzie wówczas potrzeby wdrażania leków. Jednak częstsze są sytuacje, gdy niezbędne jest włączenie terapii farmakologicznej. Proces leczenia w każdym etapie nadzoruje lekarz i to on decyduje o rodzaju terapii. Należy pamiętać o tym, że zażywanie leków przeciwnadciśnieniowych nie zwalnia z obowiązku stosowania się do zasad terapii niefarmakologicznej.
Istnieje kilka grup leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia. W zależności od tego jak ciśnienie jest wysokie oraz w zależności od obecności innych chorób, wskazań i przeciwwskazań lekarz dokonuje wyboru leku i dawki, bądź też stosuje kilka leków. Najważniejsze grupy leków to inhibitory enzymu konwertującego, blokery kanału wapniowego, beta blokery, leki moczopędne, alfa blokery. Lecząc nadciśnienie tętnicze krwi chroni się serce i inne narządy przed uszkodzeniem.
Nadwaga i otyłość predysponują do występowania wielu chorób, w tym chorób serca. Najczęstszą przyczyną otyłości jest niewłaściwy styl życia:
Warto wspomnieć też o alkoholu, który spożywany w nadmiernych ilościach prowadzi do zwiększonego dostarczania energii („puste kalorie”).
By chronić serce trzeba walczyć z otyłością. Wzmożona aktywność fizyczna stanowi jeden z podstawowych elementów każdego programu odchudzającego. W leczeniu otyłości zaleca się wysiłki względnie małe np. 1 - 2h marszu, ale regularnie powtarzanych przez długi okres. Początkowo ćwiczenia powinny być prowadzone bez nadmiernego obciążania kolan, bioder i kręgosłupa (najlepiej basen) a ich intensywność powinna być zwiększana stopniowo. Intensywność ćwiczeń powinna uwzględniać wydolność krążeniowo - oddechową i sprawność ruchową a ich rodzaj powinien być akceptowany przez odchudzającą się osobę i dostosowany do rozkładu dnia. Ćwiczenia fizyczne ułatwiają utratę energii, wyrównują współistniejące zaburzenia metaboliczne, obniżają ciśnienie tętnicze krwi, zapobiegają obniżeniu podstawowej przemiany materii po odchudzaniu oraz tzw. efektowi jo-jo (czyli tyciu po odchudzaniu).
Za otyłość obwinia się w pierwszej kolejności tłuszcz. Jednak w zasadzie prawie wszystko, co zostaje zjedzone organizm może wydatkować na energię i magazynować ją w postaci tłuszczu. Nadmiar węglowodanów z diety jest początkowo odkładany w wątrobie w postaci glikogenu. Następnie nadmiar węglowodanów jest przekształcany w tłuszcz. Szczególnie cukry proste (batoniki, czekoladki, cukierki itp.) powodują wzrost masy ciała. W dużo mniejszym stopniu nadmiar aminokwasów - pochodzących z białka w diecie - także początkowo przekształcany jest w glikogen, a następnie w tłuszcz magazynowany w tkance tłuszczowej.
Czy rezygnować całkowicie z tłuszczu? Jest to niedopuszczalne. Tłuszcz jest źródłem energii, nienasyconych kwasów tłuszczowych, nośnikiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i cholesterolu niezbędnego do syntezy hormonów. Ponadto tłuszcz odgrywa ważną rolę w termoregulacji. Tłuszcz jest więc organizmowi potrzebny, ale w określonej, a nie nadmiernej ilości. Dlatego tak ważny jest udział lekarza czy też dietetyka przy ustalaniu diety!
W procesie odchudzania postępowanie dietetyczne oprócz zmniejszenia kaloryczności posiłków powinno polegać przede wszystkim na ograniczeniu spożycia tłuszczu oraz cukrów prostych. Jednocześnie należy spożywać jak najwięcej warzyw i owoców oraz unikać konsumpcji alkoholu. Ubytek masy ciała i tempo jego uzyskiwania będzie zależało od wielkości deficytu energetycznego - różnicy między energią uzyskiwaną w diecie a wydatkowaną przez organizm. Optymalny deficyt energetyczny zapewnia ubytek masy ciała około 1 kg tygodniowo, a zadowalający - 0.5 kg tygodniowo.
Należy pamiętać o zasięgnięciu opinii lekarza, co do sposobu i tempa planowanego odchudzania. Dieta i wysiłek fizyczny muszą być racjonalnie ustalone, gdyż niewłaściwe samodzielne leczenie może nieść niekorzystne skutki zdrowotne.
Jak sprawdzić czy masa ciała jest w normie? Istnieje matematyczny wzór biorący pod uwagę wzrost i masę ciała. Mowa tu o BMI (Body Mass Index), czyli o Wskaźniku Masy Ciała. Obliczając BMI można określić ilość tkanki tłuszczowej w organizmie.
Wzór na BMI: BMI = masa ciała [w kilogramach] / wzrost do kwadratu [w metrach]
Przykładowe obliczenie:
Wzrost: 183 cm, czyli 1,83 m
Masa ciała: 88 kg
BMI = 88 kg / (1,83 m x 1,83 m) = 26 kg/m2.
Oblicz BMI - kalkulator BMI.
Co oznacza wynik „26”?. Istnieje klasyfikacja zaburzeń masy ciała oceniana za pomocą BMI (kg/m2). Od BMI zależne jest ryzyko chorób towarzyszących otyłości (patrz tabela poniżej).
| BMI | Ryzyko chorób towarzyszących otyłości | |
|---|---|---|
| Niedowaga | < 18,5 | Niskie (ale zwiększone ryzyko innych problemów zdrowotnych). |
| Norma | 18,5 - 24,9 | Średnie. |
| Nadwaga | 25,0 - 29,9 | Podwyższone. |
| I° otyłości | 30,0 - 34,9 | Umiarkowanie podwyższone. |
| II° otyłości | 35,0 - 39,9 | Wysokie. |
| III° otyłości | > lub = 40,0 | Bardzo wysokie. |
Wynik „26” oznacza więc wg. tabeli przedział „Nadwaga”. Jest to jednak prawie na granicy z przedziałem „Norma”, co przy zastosowaniu diety i wprowadzeniu aktywności fizycznej może oznaczać szybki przeskok do grupy z prawidłową masą ciała.
BMI nie jest wiarygodnym wskaźnikiem zagrożenia chorobami dla kobiet ciężarnych, sportowców oraz osób o rozbudowanej tkance mięśniowej, rosnących dzieci i osób w starszym wieku, u których trudno dokonać dokładnych pomiarów wzrostu.
Na pewno znany wszystkim jest cholesterol - główny winowajca w procesie wywoływania chorób serca, o którego właściwy poziom we krwi apelują lekarze. Cholesterol razem z trójglicerydami i kwasami tłuszczowymi tworzy tak zwane lipidy, które krążą we krwi między tkankami i narządami i stanowią część składową komórek. Cholesterol to woskowata substancja, która jest niezbędna do utrzymania czynności układu nerwowego, skóry, mięśni, wątroby, jelit i serca. Cholesterol zawarty w diecie dostarczają tylko produkty pochodzenia zwierzęcego. Poza tym cholesterol znajdujący się we krwi jest produkowany przez wątrobę.
Mimo, że cholesterol jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jego nadmiar może odkładać się w tętnicach, utrudniając swobodny przepływ krwi. Wysoki poziom cholesterolu, podobnie jak podwyższone ciśnienie tętnicze, może nie sprawiać dolegliwości, co jednak nie zmniejsza zagrożenia, jakie ze sobą niesie. U chorych z nadciśnieniem tętniczym i współistniejącymi zaburzeniami lipidów, aby zmniejszyć ryzyko chorób serca, udaru mózgu i innych chorób układu krążenia, należy obniżać zarówno podwyższone ciśnienie, jak i podwyższony poziom lipidów. Do obniżenia poziomu cholesterolu i trójglicerydów służy dieta ubogotłuszczowa, aktywność fizyczna, lekarz może też zalecić leki obniżające poziom cholesterolu.
Prostym badaniem, jakie można wykonać jest zmierzenie poziomu cholesterolu (norma do 5,2 mmol/l, nie powinien być „wyższy”) oraz frakcji lipidowych HDL (tzw. „dobry cholesterol” – powinien wynosić powyżej 1,0 mmol/l dla mężczyzn, a powyżej 1,3 mmol/l dla kobiet) oraz LDL (tzw. „zły cholesterol” – norma do 2,6 mmol/l). Oznacza się też poziom triglicerydów.
Innym prostym badaniem, które można łatwo wykonać jest pomiar poziomu cukru we krwi (norma od 3,3 do 5,6 mmol/l). Jeśli istnieje podejrzenie cukrzycy wykonuje się doustną próbę obciążenia glukozą. Próba ta jest bardzo prosta w wykonaniu: oznacza się poziom cukru we krwi na czczo a następnie 120 minut po wypiciu szklanki wody z 75 g glukozy.
Dlaczego oznaczanie poziomu cukru i wczesne wykrywanie cukrzycy jest tak ważne? Nieleczona lub niewłaściwie leczona cukrzyca wiąże się z wieloma powikłaniami zdrowotnymi, w tym ze strony serca. Otóż śmiertelność związana z chorobami układu krążenia jest u chorych z cukrzycą średnio 3 razy większa, niż u osób bez cukrzycy. Osoby z rozpoznaną cukrzycą muszą ściśle stosować się do zaleceń lekarza, odnoszących się do diety, aktywności fizycznej i przyjmowania leków przeciwcukrzycowych.
Częstość występowania cukrzycy w krajach rozwiniętych wynosi około 2 - 5% ogólnej populacji. Na całym świecie obserwuje się wyraźną tendencję wzrostową w częstości występowania cukrzycy. Szansa zachorowania na cukrzycę wzrasta z wiekiem, dlatego też osoby po 45 roku życia powinny przynajmniej jeden raz do roku kontrolować poziom cukru.
Sposobem na zmniejszenie ilości zachorowań jest profilaktyka pierwotna (zapobieganie). W cukrzycy typu 2 jest to propagowanie zdrowego modelu życia: odpowiednia dieta i wzrost aktywności fizycznej, które prowadzą do utrzymywania prawidłowej masy ciała.
Istnieją dane wskazujące, że podjęcie interwencji już w momencie pojawienia się czynników ryzyka (zaburzona tolerancja glukozy, nadwaga, siedzący tryb życia) może opóźnić wystąpienie cukrzycy lub nawet jej zapobiec. Leczenie podjęte po rozwinięciu pełno objawowej cukrzycy może opóźnić pojawienie się ciężkich powikłań, nie jest jednak w stanie całkowicie zabezpieczyć przed ich wystąpieniem i przywrócić pełnej normoglikemii (właściwego poziomu cukru we krwii).
Palenie zabija. Powoli, ale konsekwentnie. Szczególnie zgubny jest jego wpływ na serce. Palenie wywiera silny miażdżycorodny wpływ na tętnice (poprzez uszkodzenie śródbłonka tętnic, zwiększoną gotowość zakrzepową krwi i niekorzystny wpływ na lipoproteiny osocza). Także bierne palenie papierosów zwiększa zagrożenie chorobą wieńcową. Palenie papierosów zwiększa ryzyko wystąpienia zawału serca trzykrotnie. Jeżeli chce się zapobiegać rozwojowi chorób serca, konieczne jest całkowite zaprzestanie palenia tytoniu!
Ze względu na szkodliwość działania kilku tysięcy związków chemicznych zawartych w każdym papierosie lista chorób powodowanych przez palenie jest długa. Jakich problemów ze zdrowiem można się spodziewać, gdy pali się papierosy? Rak płuc, nerki, trzustki; rak wargi, języka, jamy ustnej, przełyku i krtani; rak pęcherza moczowego; choroba niedokrwienna serca, zawał serca, przewlekłe zapalenie oskrzeli, gruźlica układu oddechowego – zwiększone narażenie na zakażenie, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca naczyń, udar mózgu, wrzody żołądka oraz dwunastnicy, przepukliny jelitowe, impotencja, upośledzenie płodności, i wiele innych.
Rzucając palenie absolutnie niczego się nie traci, można tylko zyskać. Nagroda po rzuceniu palenia to poprawa kondycji fizycznej, można zapomnieć, co to jest kaszel poranny, rzadziej zdarzają się infekcje dróg oddechowych. Odsuwa się od siebie widmo wielu chorób, które są następstwem palenia tytoniu.
Nie ma „bezpiecznej” liczby wypalanych papierosów. Nie wolno pocieszać się tym, że pali się mniej niż kiedyś. Palenie nawet 5 papierosów dziennie wiąże się ze wzrostem ryzyka wystąpienia powikłań nadciśnienia tętniczego, wzrostem obciążenia serca pracą.
W rzucaniu palenia najważniejsza jest motywacja: „ja chcę rzucić palenie!” Najlepiej już na wstępie uświadomić sobie, że nie jest to łatwa decyzja, ale przy odpowiednim zaangażowaniu jest możliwy sukces. Nie wolno zrażać się chwilowym niepowodzeniem (zapaleniem papierosa), nie wolno rezygnować i poddawać się. Należy wiedzieć, że większość palaczy skutecznie przestała palić dopiero po kilku próbach.
Określenie, w jakich sytuacjach sięga się po papierosy pozwoli unikać ich. Można te obserwacje zawrzeć w formie pisemnej - dlaczego, w jakich sytuacjach i w czyim towarzystwie zazwyczaj się pali, jak w inny sposób zaspokoić te potrzeby. Gdy przychodzi ochota na papierosa dobre mogą okazać się ruch na świeżym powietrzu, ćwiczenia odprężające, sięganie po owoc lub warzywo, po gumę do żucia.
Kolejnym krokiem na drodze do rzucenia palenia jest określenie powodów tej decyzji. Ważne jest umotywowanie rzucenia palenia (własne zdrowie i zdrowie rodziny, ekonomiczne koszty palenia – co można kupić za te pieniądze, czy palenie tytoniu nie sprawia przykrości bliskim osobom, nieprzyjemny zapach ubrań, widok pożółkłych palców). Można porozmawiać z rodziną, powiadomić bliskich o decyzji – ich pomoc może być ważna (wsparcie, nieczęstowanie papierosami).
Papierosy można odstawić nagle, lub szybko zredukować liczbę wypalanych papierosów – proces rzucania palenia nie może być jednak dłuższy niż dwa tygodnie. Niektórym osobom po zaniechaniu palenia tytoniu bardzo pomagają preparaty o znanej zawartości nikotyny (np. guma do żucia, plastry nikotynowe). Jest to tak zwana zastępcza terapia nikotynowa. Zawarta np. w gumie do żucia nikotyna (są to specjalne gumy zawierające nikotynę) pozwala łagodzić objawy głodu nikotynowego. Nikotynowa terapia zastępcza pozwala łagodniej przejść od palenia tytoniu do stanu, gdy organizm nie będzie się domagał nikotyny. Proces leczenia w myśl tej terapii obejmuje dwa etapy: po całkowitym zaprzestaniu palenia regularnie podawana jest nikotyna w postaci gumy do żucia - pozwala to zminimalizować objawy głodu nikotynowego. Od chwili, kiedy pacjent zdołał pokonać uzależnienie o charakterze psychogennym, następuje stopniowe zmniejszanie dawki gumy nikotynowej aż do jej całkowitego wyeliminowania.
Należy pamiętać, że pomoc w rzuceniu palenia znaleźć można zawsze u lekarza. Naświetli on zagrożenia, jakie płyną z palenia tytoniu, korzyści związane z rzuceniem palenia, doradzi jak rozstać się z nałogiem. Lekarz jest po to, aby w tym trudnym przedsięwzięciu pomóc pacjentowi. Ponadto warto poszukać grupy wsparcia osób, które rzuciły palenie, czy też stron w Internecie, na których znaleźć można porady, informacje, wypowiedzi innych osób dotyczące tego problemu.
Styl życia człowieka kształtuje jego sytuację zdrowotną w bardzo znacznym stopniu. Stwierdzenie to jest pełne optymizmu, gdyż właściwy model zdrowotny życia każdego człowieka może zmniejszyć czynniki ryzyka wielu chorób, w tym chorób serca. Zdrowie to wartość, o którą należy szczególnie dbać, niestety doceniane jest często dopiero wówczas, gdy się je utraci.
O własne zdrowie trzeba dbać samemu. Lepiej być człowiekiem zdrowym niż nawet najlepiej leczonym pacjentem. W trosce o zdrowie, o lepszą jakość życia należy porzucić złe przyzwyczajenia jak palenie tytoniu, „niezdrowe żywienie”, brak ćwiczeń fizycznych, ważne jest wczesne wykrywanie i właściwe leczenie nadciśnienia tętniczego, cukrzycy. W przypadku wątpliwości, co do postępowania zdrowotnego należy udać się po poradę do lekarza.
Powyższy artykuł stanowi ogólne nakreślenie problemu związanego z profilaktyką chorób serca, ma jedynie wartość informacyjną. W przypadku wątpliwości należy zgłosić się po poradę do lekarza.