Kaszel - będący odruchem obronnym organizmu, a służący ochronie dróg oddechowych - należy do najczęstszych objawów chorobowych, z którymi pacjenci kierują się do lekarza. Od czasu do czasu wszyscy kaszlą, na przykład przy zakrztuszeniu lub przeziębieniu. Kaszel jest prawidłową reakcją organizmu na podrażnienie dróg oddechowych, przede wszystkim oskrzeli. Dzięki kaszlowi drogi oddechowe pozbywają się ciał obcych lub nadmiernej ilości śluzu.
Podczas kaszlu następuje gwałtowne wyrzucenie powietrza zawartego w płucach. Wskutek tego powietrze zostaje wydalone z dużym przyspieszeniem, które pozwala porwać ze sobą cząstki ciał obcych, znajdujących się w drogach oddechowych, lub zalegającej wydzieliny w oskrzelach. Szybkość, jaką nabiera strumień wyrzuconego powietrza podczas kaszlu, dochodzi w oskrzelach do 30 m/s, w krtani nawet od 50 do 120 m/s.
Kaszel może być bardzo różny: suchy lub mokry, ostry lub przewlekły, głośny lub świszczący. Jeśli podczas kaszlu wydzielana jest z dróg oddechowych śluzowa wydzielina, jest to tzw. kaszel mokry, inaczej produktywny. Jeśli podczas kaszlu pojawia się duszność, może to być oznaką takiej choroby, jak krztusiec lub astma. Podczas oceny kaszlu należy ustalić, czy jest to ostry atak kaszlu czy też jego postać przewlekła.
Częstą przyczyną kaszlu jest przeziębienie (ostre zapalenie nosa i gardła), zapalenie oskrzeli lub zapalenie krtani. W pierwszej fazie przeziębienia dochodzi do podrażnienia gardła, przy czym śluz nie jest odkrztuszany. Po kilku dniach wraz z kaszlem zostaje odkrztuszana wydzielina, która ma żółtawy kolor. Kaszlowi w przebiegu przeziębienia towarzyszą również inne objawy, takie jak gorączka, ból głowy i mięśni, katar lub chrypka.
Infekcje wirusowe są najczęstszą przyczyna kaszlu infekcyjnego u dzieci. Wpływają one na wzrost reaktywności oskrzeli. Późna reakcja alergiczna po infekcjach wirusowych utrzymuje się nawet przez 4 – 6 tygodni. W tym okresie u dziecka już „wyleczonego” może utrzymywać się kaszel.
Przyczyną kaszlu może też być zapalenie oskrzeli na tle alergicznym. W tym przypadku drażniący kaszel pojawia się wówczas, gdy do oskrzeli dotrze wywołująca alergię substancja (np. pyłki roślin). Kaszel jest charakterystyczny dla zaostrzenia astmy oskrzelowej, tutaj kaszlowi towarzyszą duże trudności w oddychaniu.
Silny, drażniący kaszel powoduje wdychanie (aspiracja) ciał obcych. Jeśli ciało obce (np. orzeszek) pozostanie w drogach oddechowych, może ciągle dochodzić do ataków kaszlu; następstwem pozostania ciała obcego w oskrzelach może być zapalenie płuc.
Zapalenie płuc, którego przyczyną jest infekcja początkowo objawia się suchym kaszlem z wysoką gorączką, osłabieniem, czasem dusznością, później kaszel staje się mokry, produktywny, z odkrztuszaniem wydzieliny. Przy zapaleniu opłucnej, które powoduje drażniący kaszel, może także wystąpić ból w piersiach.
Kaszel powoduje też podrażnienie dróg oddechowych przez dym papierosowy, zimne powietrze np. w klimatyzowanych pomieszczeniach lub drażniące gazy. Palenie papierosów, w tym również palenie bierne (czyli przebywanie w zadymionych pomieszczeniach), uszkadza drogi oddechowe i zwiększa ryzyko infekcji. Dlatego też należy zrezygnować z palenia, zwłaszcza gdy w pobliżu znajdują się dzieci. Przewlekłe zapalenie oskrzeli, będące następstwem palenia papierosów powoduje tzw. „kaszel palacza”. W tej chorobie zdarzają się okresy kaszlu, któremu towarzyszy odkrztuszanie wydzieliny śluzowej.
Bywa też tak, że kaszel jest spowodowany działaniem ubocznym niektórych leków (np. przy stosowaniu niektórych leków w leczeniu nadciśnienia tętniczego). Po zmianie leku na inny kaszel wówczas ustępuje.
Gdy przewlekłemu kaszlowi towarzyszy wydzielina zawierająca krew, może to (ale nie musi) wskazywać na poważną chorobę płuc. To alarmowy sygnał nakazujący natychmiast zgłosić się do lekarza.
Także niektóre choroby narządów wewnętrznych mogą wywoływać kaszel, np. zator płuc, przedostawanie się kwasu żołądkowego przez przełyk do dróg oddechowych lub niektóre choroby serca.
Wyróżnia się też tzw. kaszel psychogenny, ma on przyczyny psychiczne, na przykład nerwowość lub stany lękowe.
Kaszel, który towarzyszy przeziębieniu, rzadko pociąga za sobą powikłania. Jeśli zapalenie dotyczy krtani u dzieci pojawić się może chrypka, charakterystyczny świst (stridor) i duszność – konieczny jest wtedy natychmiastowy kontakt z lekarzem. Jeśli oskrzela reagują nadwrażliwie na pewne substancje, istnieje niebezpieczeństwo ataku astmy (duszność, uczucie strachu i wydłużony, świszczący wydech). Kaszel z nasilonymi objawami ogólnymi (wysoka gorączka, osłabienie, trudności w oddychaniu) może wiązać się z zapaleniem oskrzeli i płuc. Gdy przyczyną kaszlu jest obecność ciała obcego w drogach oddechowych, musi ono zostać usunięte przez lekarza, gdyż jego pozostawanie tam podrażnia drogi oddechowe, może być przyczyną zapalenia.
Kaszel nie jest chorobą, a jedynie objawem patologii, która toczy się w układzie oddechowym człowieka. Zawsze należy więc leczyć przyczynę kaszlu, nawet gdyby nie był on zbyt uciążliwy, gdyż może to doprowadzić do powstania (rozwinięcia się) poważniejszej choroby, jak np. zapalenia płuc. W ostrych chorobach infekcyjnych, przeziębieniach zakażeniach dróg oddechowych ulgę odczuwa się wtedy, gdy kaszel suchy zmienia się w mokry i efektywny, z odkrztuszaniem wydzieliny.
Gdy kaszel jest wilgotny (mokry, czyli produktywny) stosuje się leki wykrztuśne. Rozrzedzają one wydzielinę i ułatwiają jej pozbycie się z oskrzeli, co ułatwia oddychanie, powoduje, że wydzielina nie zalega w oskrzelach. Lekiem tak działającym jest np. ambroksol. Istnieją również ziołowe leki wykrztuśne, które powodują wzmożone tworzenie się i wydzielanie wodnistego śluzu z drzewa oskrzelowego, co ułatwia odkrztuszanie (np. z ziela tymianku, czy też owocu anyżu).
Leki przeciwkaszlowe znajdują zastosowanie w leczeniu kaszlu suchego, uporczywego i męczącego, stosuje się je krótkotrwale. Przeciwwskazaniem do ich stosowania jest kaszel mokry, produktywny, z odkrztuszaniem śluzu. Wówczas nie wolno stosować leków przeciwkaszlowych. Dzieciom nie podaje się leków przeciwkaszlowych w leczeniu kaszlu ostrego.
W kaszlu w przebiegu zapalenia dróg oddechowych stosuje się leki objawowe (przeciwzapalne, przeciwgorączkowe – np. ibuprofen, paracetamol), w przypadku nadwrażliwości układu oddechowego na alergeny – leki przeciwuczuleniowe (np. loratadyna, cetyryzyna). W infekcjach o cięższym przebiegu wdraża się antybiotykoterapię oraz leki rozszerzające oskrzela. W zapaleniu gardła zastosowanie znajdują leki odkażające w postaci tabletek do ssania, aerozoli do gardła i płynów do płukania.
Jak jeszcze można łagodzić kaszel? Należy utrzymywać odpowiednią wilgotność powietrza w pokoju (nawilżacz powietrza, mokre ręczniki na kaloryferze). Stosuje się inhalacje z pary wodnej wdychając przez 10-30 minut znad otwartego naczynia parę - do wrzącej wody można wcześniej dodać np. napar z rumianku (należy zachować ostrożność, by nie oparzyć się gorącą wodą!). W lekkim kaszlu mogą pomóc cukierki przeciwkaszlowe lub herbata słodzona miodem, a także zwykłe cukierki lub słodki płyn. Gdy drażniący kaszel pojawi się w nocy, ulgę może przynieść wyższe ułożenie poduszki.
Koniecznie do lekarza należy zgłosić się gdy kaszlowi towarzyszą trudności w oddychaniu, gdy kaszel występuje jednocześnie z wysoką gorączką, dreszczami, silną potliwością i bólem przy oddychaniu, gdy odkrztuszana wydzielina zawiera krew, gdy kaszel nie ustąpi po kilku dniach samodzielnego leczenia oraz jeśli kaszel towarzyszący przeziębieniu jest bardzo męczący i uniemożliwia sen.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest kaszel. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.