Kamica układu moczowego jest jedną z najczęstszych chorób tego układu. Może wystąpić w każdym wieku, choć największa liczba zachorowań przypada na okres między 30 a 50 rokiem życia. Kamica układu moczowego występuje u około 5% całej populacji w tym dwukrotnie częściej u mężczyzn niż u kobiet. Choroba występuje praktycznie na całym świecie, a zwłaszcza w strefie umiarkowanej oraz w klimacie gorącym i suchym. Polega na tworzeniu się kamieni, czyli złogów w narządach i przewodach układu moczowego. Typowymi objawami kamicy są silne napadowe bóle, tzw. kolka nerkowa.
Kamica układu moczowego towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Badania archeologiczne wykazały obecność złogów u mumii egipskich pochodzących z około 5000 lat przed naszą erą.
Wiele substancji i związków chemicznych obecnych w moczu może osiągać w nim wysokie stężenie (np. przy niewłaściwej diecie, przy małym spożyciu płynów). Przy wysokim stężeniu mocz staje się przesycony daną substancją – w przesyconym moczu nadmiar substancji litogennej wytrąca się, tworząc złogi. Tak, więc nadmiar krystaloidów jest pierwszym czynnikiem prowadzącym do powstawania kamicy.
Złuszczone nabłonki, bakterie, skrzepy krwi lub ciała obce zawarte w moczu mogą stanowić jądro krystalizacji. Wokół niego odkładać się mogą substancje chemiczne, powodując wzrost kamienia.
W społecznościach bogatych, w których spożycie pokarmów białkowych jest duże, wzrasta wydalanie z moczem kwasu moczowego, szczawianów i wapnia, sprzyjając częstszemu występowaniu kamicy układu moczowego. Wapń, kwas szczawiowy, kwas moczowy lub cystyna, to tak zwane promotory krystalizacji.
Wszelkie przeszkody w drogach moczowych (nabyte i wrodzone), które utrudniają odpływ moczu są czynnikami zwiększającymi ryzyko powstania kamieni.
Kamica nerkowa sprzyja rozwojowi zakażenia dróg moczowych i odwrotnie – zakażenie w drogach moczowych sprzyja rozwojowi kamicy.
Czynnikami sprzyjającymi litogenezie (tworzeniu złogów) są też unieruchomienie, nieprawidłowe odżywianie się. Pobieranie małych ilości płynów, praca w suchym, gorącym środowisku, sprawia, że w zagęszczonym moczu łatwiej tworzą się złogi.
Tworzeniu złogów sprzyja stale niskie lub stale wysokie pH moczu – niskie pH sprzyja powstawaniu złogów moczanowych i cystynowych, natomiast wysokie pH sprzyja powstawaniu złogów zawierających fosforan magnezowo-amonowy.
Istotną rolę ochronną w powstawaniu złogów odgrywają tzw. inhibitory krystalizacji (blokują powstawanie kamieni). Zalicza się do nich m.in. magnez, cytryniany, pirofosforany, nefrokalcynę, glikozaminoglikany. Ich niedobór w moczu zwiększa gotowość do tworzenia kamieni.
Z chemicznego punktu widzenia kamienie dróg moczowych zbudowane są z różnych typów kryształów zmieszanych z substancjami białkowymi. Kamienie mogą się składać z szczawianu wapnia, rzadziej z fosforanów wapnia, moczanów, struwitu (kamica fosforanowo-amonowo-magnezowa) i cystyny. Rzadko spotykane są kamienie z ksantyny, czy z moczanu amonowego.
Kamienie złożone ze szczawianów wapnia stanowią ok. 80% wszystkich kamieni moczowych. U większości osób z kamieniami tego rodzaju stwierdza się hiperkalciurię, czyli zwiększone wydalanie wapnia z moczem. Głównymi jej przyczynami są zwiększone wchłanianie wapnia w jelitach, zmniejszone wchłanianie zwrotne wapnia w cewkach nerkowych oraz nadmierne uwalnianie wapnia z kości. Do zaburzeń tych prowadzi m.in. nadmierna podaż wapnia w diecie, przedawkowanie witaminy D3, a także nadczynność przytarczyc. W większości tych przypadków skuteczne jest leczenie farmakologiczne i dietetyczne.
Kamienie z moczanów stanowią ok. 15% wszystkich kamieni. Kamienie te występują między innymi podczas stosowania diety bogatopurynowej, w dnie moczanowej, chorobach układu czerwonokrwinkowego oraz w białaczkach przewlekłych, ich powstawaniu sprzyja niskie pH moczu.
Kamienie ze struwitu stanowią mniej niż 5% wszystkich kamieni. Kamica struwitowa jest uporczywie nawracającą, powstaje w przypadku zakażenia moczu bakteriami opornymi na leczenie, które rozkładają mocznik do amoniaku. Amoniak alkalizuje mocz, co stwarza korzystne warunki dla tego typu kamicy. W leczeniu zakażeń układu moczowego należy stosować antybiotyki według antybiogramu (posiew moczu z antybiogramem).
Bardzo rzadko kamienie składają się z cystyny, u chorych z cystynurią.
W razie uruchomienia kamienia powstałego w miedniczce lub kielichach nerkowych i drażnienia przez niego moczowodu (wskutek przesuwania, „przeciskania się” złogu przez wąskie światło moczowodu) pojawia się kolka nerkowa, będąca wiodącym objawem kamicy nerkowej. Kolka nerkowa to napadowe bóle, które pojawiają się nagle, w okresie pełnego zdrowia, zazwyczaj po wysiłku fizycznym, podróży samochodem oraz nadużyciu alkoholu. Są to bóle zwykle bardzo silne, nawracające.
W zależności od umiejscowienia kamienia bóle kolkowe mogą wystąpić w okolicy lędźwiowej i (lub) bocznego podbrzusza. Kamienie zlokalizowane w dolnym odcinku moczowodów są przyczyną bólów kolkowych promieniujących do worka mosznowego lub warg sromowych. Kolce nerkowej mogą towarzyszyć nudności i wymioty oraz wzdęcia brzucha. W czasie kolki nerkowej chory oddaje mało moczu, kroplami, pomimo występowania skurczów pęcherza moczowego (bolesne parcie na mocz). Obecny jest krwinkomocz (krwinki czerwone w moczu widoczne pod mikroskopem) lub niekiedy krwiomocz (mocz zawierający krew, widoczną „gołym okiem”).
Chory nigdy nie leży spokojnie, jak to się dzieje np. w przypadkach kamicy żółciowej (kamień w pęcherzyku żółciowym). Zazwyczaj wykazuje niepokój ruchowy – nerwowo chodzi np. po pokoju. U jednych pacjentów napad kolki nerkowej jest pierwszym i ostatnim incydentem w życiu, u innych bóle w różnym czasie nawracają wraz z wydalaniem kolejnych złogów. Czasem bywa i tak, że kamienie przesuwają się wzdłuż moczowodu do pęcherza i poprzez cewkę moczową na zewnątrz niemal bezboleśnie.
Potwierdzenie obecności kamieni możliwe jest w badaniu ultrasonograficznym oraz urograficznym. Zdjęcie radiologiczne jamy brzusznej pozwala różnicować kamienie na cieniujące i niecieniujące, co sugeruje ich skład chemiczny (cieniujące w RTG są kamienie szczawianowo-wapniowe lub fosforanowo-wapniowe, słabo cieniujące są złogi z cystyny lub struwitowe, nie cieniują natomiast kamienie z kwasu moczowego i ksantyny). „Złotym środkiem” diagnostyki kamicy wydaje się być tomografia spiralna – uwidacznia złogi we wszystkich odcinkach dróg moczowych. Dla ustalenia przyczyny powstawania kamieni wykonuje się szereg badań. W surowicy krwi w okresie międzynapadowym oznacza się stężenia sodu, potasu, chloru, wapnia, fosforu, kwasu moczowego, wodorowęglanów i kreatyniny oraz ewentualne zaburzenia hormonalne. W badaniu moczu ocenia się jego pH; oznacza się wydalanie wapnia, kwasu moczowego, kwasu szczawiowego, fosforanów, cystyny. Możliwa jest analiza chemiczna wydalonych lub usuniętych kamieni (metodami są spektroskopia podczerwona lub dyfrakcja rentgenowska) – niestety nie zawsze możliwe jest uzyskanie złogów do badania.
Właściwe leczenie kamicy moczowej zapewni pacjentowi tylko lekarz. Aby zapobiegać tworzeniu się złogów ważne jest ustalenie, jakiego rodzaju kamienie powstają w układzie moczowym (moczanowe? szczawianowo-wapniowe?) - postępowanie lecznicze musi być adekwatne do przyczyny kamicy.
Doraźnie atak kolki nerkowej leczy się podaniem leków rozkurczowego (np. hioscyna, skopolamina lub papaweryna) i przeciwbólowego (np. diklofenak, ketoprofen, ibuprofen, metamizol, tramadol lub petydyna).
Małe kamienie ulęgają samoistnemu usunięciu z dróg moczowych – stosuje się wówczas leki rozkurczowe, przeciwbólowe (wymienione wyżej), tzw. „uderzenie wodne” (trzeba dużo pić, by „woda przepchnęła złóg”), należy dużo chodzić np. po schodach oraz stosować ciepłe okłady na okolicę lędźwiową.
W przypadku większych złogów stosuje się rozbijanie kamieni (litotrypsja) falami elektrohydraulicznymi generowanymi pozaustrojowo (ESWL). W tej metodzie złóg zostaje zlokalizowany rentgenologicznie lub ultrasonograficznie i na nim dochodzi do zogniskowania energii fali rozbijającej złóg (metoda bezbolesna). Inną metoda jest ureteroskopia (URS).
Chirurgiczne usuwanie kamieni ma miejsce coraz rzadziej (głównie dzięki ESWL).
Istotną rolę, szczególnie w profilaktyce nawrotów, odgrywa właściwa dieta – jest ona różna w zależności od rodzaju materiału jaki tworzy złóg. Co do diety należy poradzić się lekarza.
W kamicy wapniowej należy ograniczyć pokarmy mleczne oraz sól i słodycze. Wskazane są natomiast produkty zbożowe i warzywa. Pewne znaczenie mają filtry do uzdatniania wody, które eliminują wapń. Zawartość wapnia w moczu można zmniejszyć farmakologicznie, podając moczopędne leki tiazydowe (wtedy wymagana jest systematyczna kontrola lekarska). W kamicy szczawianowej należy ograniczyć spożycie szczawianów, czyli czekolady, szczawiu, rabarbaru, buraków ćwikłowych. Również spożycie tłuszczów powinno być zmniejszone, gdyż nasilają one wchłanianie szczawianów z przewodu pokarmowego. W określonych przypadkach lekarz może zalecić witaminę B6.
Rozpuszczanie kamieni odpowiednią dietą jest możliwe u chorych z kamicą moczanową. Kwas moczowy krystalizuje w niskich wartościach pH < 5,5. Leczenie polega na podwyższeniu odczynu moczu do pH 6,5-7,0. Pomogą leki zobojętniające mocz – preparaty zasadowych cytrynianów, sok pomarańczowy – podwyższa pH moczu, jest źródłem cytrynianów; zalecana jest dieta ubogopurynowa, czyli zmniejszenie spożycia pokarmów mięsnych, szczególnie podrobów, soi, jarzyn jak fasola, groch, szpinak, szparagi. Wówczas kamienie moczanowe mogą ulec rozpuszczeniu.
Chorzy niezależnie od rodzaju złogu powinni pić dużo płynów (unikać należy jednak soku jabłkowego i grejpfrutowego), nawet do 4 - 5 litrów w ciągu doby. Uzyskuje się przez to wzrost diurezy (wydalanie moczu w jednostce czasu), dzięki czemu składniki mineralne w moczu ulegają rozcieńczeniu, co utrudnia tworzenie się kolejnych złogów. Należy podkreślić, że płyny powinny być przyjmowane w ciągu całej doby, szczególnie wieczorem i w nocy, a więc wtedy, gdy mocz ulega największemu zagęszczeniu.
Ważne jest skuteczne leczenie zakażeń układu moczowego – wykonuje się posiew moczu z antybiogramem, czyli oznaczeniem na jaki antybiotyk bakteria jest wrażliwa.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o problemie, jakim jest kamica moczowa. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. Podobne do kolki nerkowej dolegliwości bólowe brzucha mogą mieć wiele innych przyczyn, wymagają one zawsze rozpoznania lekarskiego. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.