Ból – tego przykrego wrażenia doznał w jakimś momencie życia każdy człowiek, niektórzy doznają go niemal stale. Ma on wiele twarzy: czasem tępy, innym razem kłujący, rozdzierający. Miewa różne nasilenie – określany bywa jako pobolewanie aż do nieznośnego, nie do wytrzymania. Może trwać krótko, a może też przewlekać się przez kilka tygodni a nawet miesięcy.
Istnieją różne definicje bólu, trudno jest jednak ująć go właściwie w słowa. Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu ból określa jako przykre, zarówno czuciowo jak i emocjonalnie przeżycie o charakterze subiektywnym, wskazujące na zagrożenie organizmu.
Ból wywołują różne bodźce (mechaniczne, termiczne, elektryczne, chemiczne), które odbierane są w organizmie człowieka przez receptory bólu – nocyceptory. Są one zlokalizowane w różnych narządach ciała np. w skórze, okostnej. Gdy na receptor zadziała czynnik – bodziec powstaje wrażenie bólu. Bólowym bodźcem mechanicznym będzie np. uderzenie, termicznym – oparzenie lub bardzo niska temperatura, ból mogą również powodować chemiczne mediatory działające na receptory uwalniane w przypadku zapalenia. Jest też ból tzw. neuropatyczny, powodowany przez ucisk, chorobę lub zniszczenie układu nerwowego (np. w zwyrodnieniu kręgosłupa).
Ból w organizmie jest jednym z podstawowych objawów toczącej się choroby, uszkodzenia tkanek – alarmuje o szkodliwym dla zdrowia procesie. Lokalizacja bólu wskazuje (choć nie zawsze) na miejsce gdzie toczy się choroba, gdzie zadziałał uszkadzający czynnik.
Ból jest to zjawisko, które w gruncie rzeczy ma organizm chronić. Alarmuje o potrzebie leczenia i przeciwdziałania czemuś, co uszkadza organizm. Świadomość, że coś będzie boleć, nie pozwala robić rzeczy bardzo niekorzystnych dla organizmu (np. wkładać rękę do ognia, chodzić boso po szkle). Są schorzenia, gdzie zniesienie czucia bólu przez chorobę ma bardzo złe następstwa. Przykładem jest neuropatia cukrzycowa – w wiele lat trwającej cukrzycy dochodzi do uszkodzenia nerwów i osłabienia czucia bólu. Upośledzone czucie bólu łącznie z upośledzonym ukrwieniem może prowadzić do rozwoju tzw. „stopy cukrzycowej”.
Najczęściej stosowanym kryterium podziału bólu jest czas jego trwania. Ból więc dzielimy na ostry (w języku medycyny oznacza, że trwa określony czas - stosunkowo krótko) oraz ból przewlekły.
Przyczyną bólu ostrego będą np. wszelkie urazy (skręcenia, złamania, przecięcia skóry), atak kolki żółciowej, kolki nerkowej, ból wieńcowy, ból zawałowy, ból zęba, ból w ostrym zapaleniu trzustki, ból w ostrym zapaleniu wyrostka robaczkowego, w ostrym niedokrwieniu kończyny, w krwawieniu podpajęczynówkowym.
Ból przewlekły to np. ból nowotworowy, towarzyszący chorobom zwyrodnieniowym stawów, chorobom reumatycznym, pourazowy, fantomowy, czy też w przewlekłym zapaleniu trzustki.
Ból, który sam w sobie jest bardzo przykrym wrażeniem, gdy jest nadmierny i przewlekły może prowadzić do niekorzystnych następstw takich jak: obniżenie nastroju, wzmożona drażliwość, lęk, depresja, uzależnienie od leków przeciwbólowych, uszkodzenie przez te leki wątroby, nerek. Może niekorzystnie rzutować na relacje w rodzinie, w miejscu pracy. Powoduje przewlekły stres, który z kolei wpływa na obniżenie odporności i wzrost ryzyka chorób takich jak np. choroba wieńcowa.
Jak radzić sobie z bólem? Jak skutecznie pozbyć się tego nieprzyjemnego wrażenia? W wielu przypadkach możliwe jest pełne powodzenie. Nie zawsze jest możliwe pełne zwycięstwo w tej walce, medycyna jednak ma dzisiaj spore możliwości łagodzenia bólu.
Są sytuacje, gdzie ostry ból jest sygnałem alarmowym poważnej choroby, jak np. zawał serca (silny ból za mostkiem), czy towarzyszy złamaniu kości. Ból jest tak silny, ze łagodzą go jedynie bardzo mocne leki. Znoszenie bólu jest tu jednym z wielu elementów niezbędnego specjalistycznego leczenia szpitalnego.
Są jednak i inne sytuacje, mniej nagłe - ból co jakiś czas powraca, taki sam lub podobny, w tym samym miejscu. Jeśli to jest oczywiście możliwe, pierwszą zasadą jest leczenie przyczyny bólu. Ból jest objawem choroby - przyczyny, która go wywołuje. Można go tłumić, ale dopóki trwać będzie przyczyna, dopóty ból będzie się tlił i rozpalał, gdy minie czas działania leków lub gdy dojdzie do ponownego zaostrzenia choroby. Trzeba więc próbować poznać przyczynę, by ja skutecznie leczyć.
Na przykład, jeśli pobolewa co jakiś czas brzuch, należałoby pójść do lekarza rodzinnego, wykonać podstawowe badania krwi, moczu, kału, USG jamy brzusznej, może potrzebna okaże się gastroskopia lub kolonoskopia. Takie badania mogą pozwolić znaleźć przyczynę bólu i skutecznie ją leczyć.
Gdy ustalone zostanie np. rozpoznanie zapalenia żołądka leczy się je stosunkowo łatwo lekami blokującymi wydzielanie kwasu solnego, jeśli stwierdzi się obecność Helicobacter pylori w żołądku przeprowadza się jej eradykację antybiotykami - nie każdy jednak wie, że stosowanie niektórych łatwo dostępnych leków przeciwbólowych (NLPZ) pogarsza sytuację, gdyż podrażniają one śluzówkę żołądka i nasilają dolegliwości.
Są choroby, jak np. migrena, gdzie tradycyjne środki przeciwbólowe przynoszą niewielką poprawę. Ale jest grupa leków mających bardzo dobry efekt przeciwbólowy w migrenie – np. tryptany (Sumigra, Relpax, Cinie) – lekarz po ustaleniu rozpoznania może skutecznie pomóc pacjentowi w walce z bólem.
Chorób jest niestety całe mnóstwo i omawianie ich leczenia, a co za tym idzie znoszenia towarzyszącego im bólu przekracza możliwości tego artykułu – konkretne jednostki chorobowe omówione są w innych opracowaniach dostępnych na tej stronie.
Pamiętać należy i trzymać się tej zasady, że jeśli jakiś ból utrzymuje się, nawraca lub ma duże nasilenie należy pilnie skontaktować się z lekarzem - czy to w poradni lekarza rodzinnego, czy w ambulatorium opieki całodobowej i świątecznej, czy w szpitalnym oddziale ratunkowym lub w określonych sytuacjach wzywając karetkę pogotowia ratunkowego.
W 1986 roku WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) opracowała schemat leczenia bólu – tzw. drabinę analgetyczną. Ma ona trzy stopnie, na każdym z nich jest określony rodzaj leków przeciwbólowych – od najsłabszych na pierwszym szczeblu do najmocniejszych na trzecim. Opracowana przez ekspertów drabina analgetyczna odnosi się głównie do leczenia bólu nowotworowego, ale jest powszechnie stosowana jako standard leczenia bólu także o innym podłożu.
Pierwszy stopień tej drabiny to proste analgetyki: paracetamol i Niesteroidowe Leki Przeciwbólowe i Przeciwzapalne (NLPZ). Drugi stopień: słabe opioidy – tramadol. Trzeci stopień – leki opioidowe silnie działające – np. morfina, fentanyl.
Według wytycznych WHO najlepiej wybierać nieinwazyjne drogi podawania leku, czyli w miarę możliwości unikając iniekcji (zastrzyków). Najlepsza jest droga doustna (tabletki, zawiesiny, krople), alternatywną formą jest przezskórna terapia przeciwbólowa w postaci plastrów. Są też leki dostępne w postaci czopków doodbytniczych.
Omówienia nie wymagają leki doustne dostępne na receptę: NLPZ – np. ketoprofen, diklofenak, nimesulid oraz słaby opioid – tramadol i silne opioidy. Lekarze zalecając je określają, jaką dawkę należy przyjąć, jak często, jak długo lek ma być przyjmowany, lek zalecany jest też przez lekarza do leczenia określonej choroby.
Jest kilka leków „z pierwszego stopnia drabiny analgetycznej” dostępnych bez recepty, które można przyjmować w określonych sytuacjach, z zachowaniem kilku zasad. Leki te przedstawiane są w reklamach z zastrzeżeniem, że przed zażyciem należy poradzić się lekarza lub farmaceuty i przeczytać dokładnie ulotkę. Dlaczego? Niewłaściwie stosowane mogą powodować uszkodzenia narządów (głównie wątroby i nerek), nie wolno przedawkować leku!
Pomimo tego, że jest wiele nazw handlowych leków, tak naprawdę z doustnych leków przeciwbólowych kupić można bez recepty cztery z nich: paracetamol, ibuprofen, kwas acetylosalicylowy (potocznie zwany aspiryną) i metamizol (potocznie zwany pyralginą). Wszystkie te leki mają działanie również przeciwgorączkowe.
Paracetamol występuje miedzy innymi pod nazwami: Codipar, Calpol, Apap, Efferalgan, Panadol, Paracetamol i jeszcze kilkoma innymi. Jest to ta sama substancja, o takim samym działaniu, a nazwa na opakowaniu zależy od producenta (firmy farmaceutycznej).
Podobnie pod kilkoma nazwami kupić można ibuprofen: np. Ibuprofen, Ibufen, Ibum, Ibuprom, Ibupar i innymi.
Najlepiej znane nazwy metamizolu to Pyralgina, Pyralginum, PyraHexal.
Kwas acetylosalicylowy potocznie zwany aspiryną występuje między innymi pod nazwami Aspiryn, Polopiryna. Nie może być stosowany w ciąży, u dzieci i młodzieży oraz u osób z chorobą wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Stosowany jest – pod innymi nazwami handlowymi (np. Polocard, Acard) jako lek w profilaktyce zawału serca i mózgu.
Gdy ktoś decyduje się, by sięgnąć po lek przeciwbólowy dostępny bez recepty, powinien poradzić się lekarza lub farmaceuty, co do jego działania, dawkowania, ewentualnych przeciwwskazań. Jeśli jednak nie ma w danym momencie takiej możliwości, a ból jest uciążliwy, należy dokładnie zapoznać się z ulotką. Bardzo ważne jest by nie przekraczać dozwolonych dawek jednorazowych i nie przyjmować leku częściej niż jest to określone w ulotce.
U dzieci częstszą przyczyną stosowania omawianych leków niż ból jest gorączka. Dla dzieci leki paracetamol i ibuprofen występują w formie syropów lub zawiesin oraz czopków doodbytniczych. Stosowanie tabletek jest niebezpieczne z uwagi na możliwość zakrztuszenia się dziecka. Dawkowanie jest ściśle określone w ulotce - na kilogram masy ciała dziecka, w określonej liczbie dawek. Dopuszczalne jest jednoczasowe stosowanie paracetamolu i ibuprofenu. Dzieciom przed 12 rokiem życia nie powinno się podawać pyralginy.
Należy pamiętać, że paracetamol podany doustnie w syropie i w postaci czopka to ten sam lek. Jeżeli dla przykładu dziecko dostało syrop Calpol lub Panadol to nie wolno „dołożyć” czopka z paracetamolem pod inną nazwą handlową (np. Efferalgan), aby nie przekroczyć dopuszczalnej dawki – i na odwrót, jeśli podano czopek należy pamiętać, by nie podać jednoczasowo preparatu paracetamolu w syropie.
Skąd wiedzieć, który lek zawiera jaką substancję? Pod nazwą handlową preparatu zawsze drobnym drukiem jest napisana nazwa substancji czynnej leku, np. paracetamol, lub ibuprofen.
Można sięgać także po inne leki dostępne bez recepty pomagające w leczeniu bólu, z zastrzeżeniem zaczerpnięcia porady lekarza lub farmaceuty i dokładnego stosowania się do zaleceń z ulotki. Są to żele przeciwbólowe i przeciwzapalne znajdujące zastosowanie w bólach mięśni i stawów (np. Ketonal żel, Fastum). W skurczowych bólach brzucha, bolesnym miesiączkowaniu, kolce nerkowej, żółciowej pomocna jest No-Spa lub Scopolan.
Lekarz w przewlekłym leczeniu bólu, w określonych przypadkach może zalecić leki przeciwdepresyjne - bardzo często bólom przewlekłym towarzyszy depresja.
Czasem skuteczne są leki przeciwdrgawkowe (karbamazepina) w leczeniu neuralgii nerwu trójdzielnego.
We wzmożonym bolesnym napięciu mięśni szkieletowych pomocne są tetrazepam (np.Myolastan, Miozepam, Tetraratio) lub tolperyzon (np. Mydocalm, Tolperis).
Lekarz zalecić może także zabiegi rehabilitacyjne – np. masaż, laseroterapia, diadynamic, magnetronic i inne – w zależności od wskazań.
W leczeniu bólu przewlekłego bardzo ważna jest pomoc psychologiczna dla pacjenta.
Powyższy artykuł daje jedynie ogólną wiedzę o na temat zagadnienia jakim jest ból. Dane tutaj przedstawione mają jedynie wartość informacyjną i nie mogą zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W przypadku problemów zdrowotnych i jakichkolwiek wątpliwości należy zwrócić się po poradę do lekarza. Tylko porada lekarska oparta na osobistym zbadaniu pacjenta, wywiadzie chorobowym i badaniach dodatkowych zawsze gwarantuje postępowanie bezpieczne, takie, które może dać pożądany efekt zdrowotny.