Miażdżyca jest chorobą tętnic, polegającą na powstaniu w ich błonie wewnętrznej i środkowej zmian prowadzących do zmniejszenia elastyczności ścian i zwężających światło (przekrój) tych naczyń. Procesy wywołujące miażdżycę są skomplikowane i złożone. Miażdżyca jest przyczyną wielu chorób układu krążenia, jest główną przyczyną śmierci mieszkańców krajów zachodnich.
Miażdżyca to przewlekły, postępujący proces chorobowy. Pod wpływem wielu czynników dochodzić może do uszkodzenia błony wewnętrznej naczyń tętniczych, zmiany komórek mięśni gładkich ściany tętnicy i tworzenia tkanki łącznej. Na skutek patologicznych procesów wytwórczych i zwyrodnieniowych powstaje i narasta zwężająca tętnicę płytka miażdżycowa. Ta płytka w ścianie tętnicy ulega potem zwapnieniu. Co tworzy taką płytkę? Głównie lipidy - cholesterol i jego estry. Ważną rolę w procesie miażdżycowym odgrywa układ krzepnięcia. Początkowo, po uszkodzeniu śródbłonka (błony wewnętrznej tętnicy) tworzą się drobne przyścienne zakrzepy. W bardziej zaawansowanej chorobie, w późniejszym okresie taka płytka miażdżycowa może pękać, dochodzi wtedy do większych zakrzepów, niekiedy z zamknięciem światła całej tętnicy, co powoduje przerwanie przepływu krwi. Krew płynąc do tkanek poprzez tętnice odżywia jak wiadomo te tkanki. Jeśli tętnica zostanie zamknięta przez zakrzep powstały wskutek procesu związanego z pęknięciem płytki miażdżycowej może dojść do martwicy, a więc zawału obszaru narządu zaopatrywanego przez to naczynie. Taki właśnie jest mechanizm powstawania zawału serca i zawału mózgu.
Poznano czynniki przyspieszające i nasilające tempo rozwoju miażdżycy, znane jako czynniki zagrożenia, czyli tzw. czynniki ryzyka. Jest ich wiele. Zalicza się tutaj uwarunkowania genetyczne, płeć (częściej chorują mężczyźni), zanieczyszczenie środowiska, stres psychospołeczny, wiek – tych czynników w zasadzie nie udaje się zmniejszać, modyfikować, są to czynniki niepoddające się kontroli człowieka.
Jest jednak druga grupa czynników ryzyka, nazywana przez lekarzy modyfikowalnymi: niewłaściwe odżywianie, otyłość, cukrzyca, palenie tytoniu, braku ruchu, stres, nadciśnienie tętnicze – one nasilają i przyspieszają miażdżycę. Można jednak w pewnym zakresie wpływać na wymienione czynniki. Pełny sukces w zapobieganiu miażdżycy będzie łatwiejszy do osiągnięcia, jeśli będzie się zwalczać wiele czynników jednocześnie.
Jedną z przyczyn nasilającą proces miażdżycowy jest palenie. Palenie tytoniu, oprócz powodowania mnóstwa innych schorzeń (nowotwory, obturacyjna choroba oskrzeli) wywiera silny miażdżycorodny wpływ na tętnice. Substancje zawarte w dymie tytoniowym dostając się do płuc, dalej do krążenia, powodują uszkodzenie śródbłonka tętnic, zwiększoną gotowość zakrzepową krwi i niekorzystny wpływ na lipoproteiny osocza. Niestety także bierne palenie papierosów, czyli wdychanie dymu z papierosa, którego pali ktoś obok, w tym samym pomieszczeniu, przyspiesza miażdżycę. Jeżeli chce się zapobiegać rozwojowi miażdżycy, konieczne jest całkowite zaprzestanie palenia tytoniu. Rzucenie palenia ma ogromny wpływ na poprawę zdrowia.
Ruch i aktywność fizyczna mają bardzo pozytywny wpływ na zdrowie, zapobiegają rozwojowi miażdżycy. Spacery, bieganie, pływanie, jazda na rowerze – są zarówno rozrywką, sposobem rozładowania stresu, jak i najlepszym „lekiem” przeciwmiażdżycowym. Ćwiczenia fizyczne wywierają korzystny wpływ na lipoproteiny osocza, dochodzi do wzrostu cholesterolu HDL (tzw. „dobry cholesterol”), redukcji zawartości w osoczu LDL (tzw. „zły cholesterol”), obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, poprawy tolerancji glukozy oraz wzrostu wrażliwości tkanek na insulinę.
Na pewno znany wszystkim jest cholesterol, o którego właściwy poziom apelują lekarze. Jego nadmiar może odkładać się w ścianach tętnic, zwężając je i utrudniając swobodny przepływ krwi. Żywienie sprzyjające profilaktyce miażdżycy powinno cechować się niskim spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu (należy unikać pokarmów bogatotłuszczowych, „tłustych”), a wysokim spożyciem błonnika pokarmowego i witamin (owoce, warzywa, soki, mięso gotowane a nie smażone w tłuszczu). Przekarmianie sprzyja występowaniu nadwagi, otyłości. Redukcja nadwagi u otyłych powoduje zmniejszenie ryzyka zawału serca.
Kolejnym czynnikiem przyspieszającym rozwój miażdżycy jest nadciśnienie tętnicze. Przyjmuje się obecnie za górną granicę normy ciśnienie o wartości 140/90 mm Hg. Ciśnienie wyższe powinno być leczone. Zwiększone ciśnienie krwi fizycznie może uszkadzać śródbłonek tętnic. Wielu nadciśnieniowców nie wie o swojej chorobie lub leczy ją w sposób niewystarczający. Często bardzo ciężko jest przekonać pacjenta o konieczności rozpoczęcia systematycznego leczenia farmakologicznego choroby, ponieważ nadciśnienie tętnicze „nie boli”, nie jest odczuwalne przez chorego. Jednak jego następstwa mogą być bardzo poważne. Właściwe leczenie ma ogromne znaczenie dla zdrowia pacjenta. Dla własnego dobra należy mierzyć regularnie ciśnienie tętnicze krwi, w razie jego podwyższenia zgłosić się do lekarza.
Niezależnym czynnikiem ryzyka chorób naczyniowych, w tym rozwoju miażdżycy, zwiększającym niekorzystne działanie pozostałych czynników ryzyka jest cukrzyca typu 2. Bardzo ważne jest właściwe, ścisłe według wskazań lekarskich leczenie cukrzycy. Oprócz przyjmowanych środków farmakologicznych konieczna jest odpowiednia dieta i aktywność fizyczna.
Miażdżyca tętnic jest wspólną przyczyną choroby wieńcowej, zawału serca, zaburzeń przepływu krwi w tętnicach szyjnych i mózgowych z udarem mózgowym, zaburzeń przepływu w innych narządach jak np. nerki oraz chromania przestankowego kończyn dolnych.
Skutkiem miażdżycy naczyń wieńcowych jest choroba niedokrwienna serca oraz zawały serca. Serce oplecione jest siecią odżywiających je naczyń przypominających wieniec - stąd nazwa „naczynia wieńcowe”. Oznaką miażdżycy tętnic odżywiających serce jest zmniejszenie przepływu krwi przez naczynia wieńcowe, co z kolei jest przyczyną dusznicy bolesnej. Ból i pieczenie za mostkiem podczas wysiłku lub zdenerwowania świadczyć mogą o chorobie wieńcowej. Utrudnienie dopływu krwi do serca przez miażdżycę, a w szczególności pęknięcie blaszki miażdżycowej grozić może całkowitym zablokowaniem tętnicy wieńcowej przez skrzep krwi. Sytuacja taka prowadzić może do zawału serca. W przypadku pojawiania się bólów w klatce piersiowej należy bezzwłocznie zgłosić się do lekarza. W diagnostyce wykorzystuje się EKG, próbę wysiłkową oraz badania laboratoryjne (po pobraniu krwi).
Inną dolegliwością związana z miażdżycą naczyń może być chromanie przestankowe. Tak określa się ból kończyn dolnych pojawiający się po przejściu określonego dystansu. Chromanie wskazuje na obecność zmian miażdżycowych w tętnicach doprowadzających krew do kończyn dolnych, a ból powstaje w związku z niedokrwieniem mięśni, które na skutek intensywnej pracy wymagają większego ukrwienia. Blaszki miażdżycowe zwężające naczynie, które w warunkach spoczynku jest całkowicie wydolne, w czasie wysiłku uniemożliwiają dostarczenie zwiększonej ilości krwi tętniczej do mięśni. Stąd ból podczas chodzenia. W diagnostyce pomocne jest badanie USG naczyń kończyn dolnych - należy wykonać dopplerowskie badania przepływów w tętnicach kończyn dolnych, z oznaczeniem wskaźnika kostkowo-ramiennego (ABI – ankle brachial index), który prawidłowo wynosi 0,9-1,2.
Zaawansowana miażdżyca tętnic szyjnych prowadząc do ich zwężenia powodować może udary mózgu. Procesem miażdżycowym zajęte mogą być też tętnice mózgowe, a ich nagłe zamkniecie jest przyczyna udarów.
Jest kilka prostych badań, które mogą dać obraz stanu zdrowia organizmu. Oznacza się zwykle morfologię krwi, wskaźniki zapalne: OB i/lub CRP. Prostym, ale i podstawowym badaniem jest zmierzenie ciśnienia tętniczego (norma: poniżej 140/90 mm Hg). Kolejnym badaniem jest zmierzenie poziomu cholesterolu (norma do 5,2 mmol/l, nie powinien być „wyższy”) oraz frakcji lipidowych HDL (tzw. „dobry cholesterol” – powinien wynosić powyżej 1,0 mmol/l dla mężczyzn, a powyżej 1,3 mmol/l dla kobiet) oraz LDL (tzw. „zły cholesterol” – norma do 2,6 mmol/l). Oznacza się też poziom triglicerydów. Ponadto wykonuje się pomiar poziomu cukru we krwi (norma od 3,3 do 5,6 mmol/l). Jeśli istnieje podejrzenie cukrzycy wykonuje się doustną próbę obciążenia glukozą. Próba ta jest bardzo prosta w wykonaniu: oznacza się poziom cukru we krwi na czczo a następnie 120 minut po wypiciu szklanki wody z 75 g glukozy.
Nie ma lekarstw działających bezpośrednio na miażdżycę. Najlepszą metodą jest profilaktyka, czyli zwalczanie czynników ryzyka. Leczenie wdraża się, kiedy już dojdzie do rozwoju zmian miażdżycowych. Stosuje się leki obniżające ciśnienie tętnicze u osób z nadciśnieniem. Używane są również leki obniżające krzepliwość krwi (kwas acetylosalicylowy) i poziom cholesterolu (głównie statyny). Leczenie to ma jednak tylko charakter wspomagający właściwe odżywianie, aktywność fizyczną, bezwzględnie należy porzucić palenie.
W zaawansowanej miażdżycy przy istniejących wskazaniach usuwa się różnymi metodami chirurgicznym blaszkę miażdżycową. Stosuje się różne cewniki, lasery oraz stenty (cienkie siateczki stanowiące rusztowanie dla zwężonego odcinka tętnicy, wprowadzane do naczynia, są powlekane lekami hamującymi chorobę). Stosowaną metodą jest przezskórna angioplastyka – rozszerzanie zwężonych tętnic i rozpłaszczenie blaszki miażdżycowej za pomocą specjalnych baloników wprowadzanych do naczyń tętniczych. Przy poważnej niedrożności naczyń wieńcowych stosowana jest chirurgiczna operacja pomostowania (by-passy) tętnic poprzez wszczepianie protez naczyniowych lub fragmentów naczyń krwionośnych, omijających zwężone miejsce w tętnicy.
Styl życia człowieka kształtuje jego sytuację zdrowotną w bardzo znacznym stopniu. Stwierdzenie to jest pełne optymizmu, gdyż właściwy model zdrowotny życia każdego człowieka może zmniejszyć czynniki ryzyka wielu chorób, w tym miażdżycy. Zdrowie to wartość, o którą należy szczególnie dbać, niestety doceniane jest często dopiero wówczas, gdy się je utraci. O własne zdrowie trzeba dbać samemu. Lepiej być człowiekiem zdrowym niż nawet najlepiej leczonym pacjentem. W trosce o zdrowie, o lepszą jakość życia celowe jest porzucenie złych przyzwyczajeń jak palenie tytoniu, „niezdrowe żywienie”, brak ćwiczeń fizycznych. W przypadku wątpliwości, co do postępowania zdrowotnego należy udać się po poradę do lekarza.
Powyższy artykuł stanowi ogólne nakreślenie problemu związanego z miażdżycą. Miażdżyca jest przyczyną wielu chorób, w tym tak poważnych jak zawał serca.