Szczepienia służą ochronie człowieka przed groźnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi. Prezentując niegroźne, poddane osłabiającej „obróbce” zarazki lub ich antygeny układowi odpornościowemu człowieka, można nauczyć organizm wytwarzać mechanizmy obronne przeciw tym drobnoustrojom. Organizm uczy się bronić (wytwarza odporność) w sytuacji, gdy celowo wprowadza się szczepionkę niechorobotwórczą, w wybranym i dogodnym dla niego momencie. Układ odpornościowy zapamiętuje informacje o zarazku, przy powtórnym kontakcie szybko i skutecznie obroni się przed zakażeniem.
W przypadku braku wcześniejszego szczepienia drobnoustroje łatwo wnikają i rozprzestrzeniają się w organizmie powodując chorobę, przy braku skutecznej swoistej reakcji obronnej. Dopiero w trakcie choroby organizm uczy się walczyć z intruzem i nabywa odporność.
Szczepienia ochronne dają odporność poszczególnym osobom, które zaszczepiły się przeciw danej chorobie, ale też wskutek masowości szczepień można mówić o odporności populacyjnej: jeśli zarazek nie może zakażać wielu osób i rozprzestrzeniać się, dlatego że większość osób jest zaszczepiona i odporna to choroba będzie powoli zanikać. Dzięki powszechnemu zastosowaniu szczepień ograniczono w znacznym stopniu występowanie wielu groźnych chorób wywoływanych przez bakterie i wirusy (gruźlica, błonica). Dzięki szczepieniom całkowicie wyeliminowano groźną chorobę - ospę prawdziwą.
Szczepionka to preparat biologiczny zawierający antygeny bakteryjne lub wirusowe. Po wprowadzeniu do organizmu człowieka antygeny zawarte w szczepionce pobudzają wytwarzanie swoistej odporności (swoistej, czyli skierowanej przeciwko konkretnemu antygenowi, np. gruźlicy) oraz pozostawiają pamięć immunologiczną, która umożliwia szybką odpowiedź na dawkę przypominającą szczepionki lub po zetknięciu z drobnoustrojem. Ta pamięć immunologiczna (odpowiedzialne są za nią specjalne komórki układu odpornościowego) pozwala się błyskawicznie bronić przy powtórnym zetknięciu z wrogim zarazkiem. Organizm umie wytwarzać już wtedy przeciwciała przeciw bakterii, czy też wirusowi, nie musi tracić czasu na poznawanie „wroga” gdyż od razu używa gotowych przeciwciał. Choroba nie ma szans się rozwinąć.
Szczepionka zawiera substancje rozpuszczające preparat szczepionki np. woda, środki konserwujące np. antybiotyki oraz nośnik antygenu. Zawiera także najważniejszy składnik – antygeny drobnoustroju, przeciwko któremu zamierza się wytworzyć odporność. Mogą to być pozbawione zjadliwości żywe atenuowane bakterie lub wirusy z zachowanymi właściwościami antygenowymi przy braku właściwości chorobotwórczych – np. szczepionka przeciwko gruźlicy, odrze, śwince, różyczce, ospie wietrznej. Mogą to być fragmenty komórek drobnoustrojów – np. szczepionka przeciwko krztuścowi, durowi brzusznemu, WZW typu B. Inne szczepionki zawierają anatoksyny (toksyny bakteryjne pozbawione właściwości toksycznych) – np. anatoksyna błonicza, tężcowa. Składniki szczepionki nie mają właściwości chorobotwórczych.
Szczepionki można podzielić na:
W większości szczepionki podaje się podskórnie lub domięśniowo w postaci zastrzyku, niektóre doustnie np. przeciw wirusowi Polio oraz przeciw rotawirusom.
Niestety zdarzają się sytuacje, w których szczepionki nie dają 100%-owej pewności, co do uzyskania odporności. Dzieje się tak dlatego, że niektóre drobnoustroje są bardzo zmienne. Dotyczy to głównie wirusów. Bardzo zmiennym jest wirus grypy - zmienia się tak często, że opracowywanie szczepionki przeciwko niemu jest konieczne co roku. Wciąż powstają nowe szczepy wirusów grypy. Skuteczność nowej szczepionki przeciwgrypowej (opracowywanej każdego roku na podstawie nowopojawiających się szczepów wirusa) jest trudna do przewidzenia, gdyż jej skład antygenowy może odpowiadać lub nie odpowiadać antygenom szczepów wirusa, które są przyczyną zakażenia w danym sezonie. Zwykle naukowcom udaje się właściwie przewidzieć skład antygenowy wirusa grypy.
W krajach rozwiniętych istnieją programy zwalczania chorób zakaźnych poprzez systematyczne szczepienia ochronne. Ustalone są kalendarze obowiązkowych szczepień, wskazane są również szczepienia zalecane. Dla przykładu w Polsce dzieci obowiązkowo szczepi się przeciwko WZW typu B, gruźlicy, błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, odrze, śwince i różyczce. W Polsce szczepień obowiązkowych dokonuje się do 18 roku życia i u osób szczególnie narażonych (studentów nauk medycznych, pracowników ochrony zdrowia i weterynarii, przed niektórymi zabiegami medycznymi, przed wyjazdem do niektórych krajów tropikalnych). Osoba poddawana szczepieniu właściwie powinna być zdrowa.
W każdym przypadku lekarz kwalifikuje pacjenta do szczepienia na podstawie badania! Następujące sytuacje należy traktować jako przeciwwskazania do szczepienia:
Sytuacje, które nie stanowią przeciwwskazań do szczepienia (wymagane badanie lekarskie!):
Istotą szczepienia jest wprowadzenie do organizmu antygenu (zabitych albo żywych osłabionych drobnoustrojów lub ich fragmentów), który wywołuje reakcję układu odpornościowego. Następstwem jest wytworzenie pamięci odpornościowej. Dzięki niej, gdy organizm w przyszłości zetknie się z żywym agresywnym drobnoustrojem, będzie mógł zareagować przygotowaną obroną immunologiczną. To rozpoznanie podanego w szczepionce antygenu zawsze owocuje reakcją organizmu, większą lub mniejszą, czasem niezauważalną, czasem jednak powodującą wyraźne objawy.
Reakcje organizmu związane ze szczepieniem to:
Szczepienia są najsilniejszym orężem w zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych. Pozwalają przygotować organizm człowieka do konfrontacji z drobnoustrojem i skutecznej przed nim obrony. Powyższy artykuł stanowi tylko ogólny zarys tematyki związanej ze szczepieniami ochronnymi.